ΑΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ

Μέγας Βασίλειος

Ο Μέγας αυτός πατέρας και διδάσκαλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας γεννήθηκε το 330 μ.Χ., κατ' άλλους το 329 μ.Χ., στη Νεοκαισάρεια του Πόντου στο χωριό Άννησα και μεγάλωσε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Τα εγκυκλοπαιδικά λεξικά αναφέρουν σαν πατρίδα του Μεγάλου Βασιλείου την Καισάρεια της Καππαδοκίας.

Καταγόταν από οικογένεια πλούσιων γαιοκτημόνων, με μάρτυρες στο παρελθόν της. Ο πατέρας του Βασίλειος, ήταν ρητοροδιδάσκαλος και η καταγωγή του ήταν από την Νεοκαισάρεια του Πόντου. Ήταν γιος της Μακρίνης, η οποία υπέστη πολλά μετά του συζύγου της κατά τον διωγμό του Μαξιμίνου για την πίστη τους στον Χριστό. Η γιαγιά του Μακρίνα υπήρξε μαθήτρια του Αγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας του Θαυματουργού.

Η μητέρα του Μεγάλου Βασιλείου ονομαζόταν Εμμέλεια, ήταν απόγονος οικογένειας Ρωμαίων αξιωματούχων και καταγόταν από την Καππαδοκία. Ήταν ευλαβέστατη και πολύ φιλάνθρωπη. Ο πατέρας της είχε πεθάνει ως Χριστιανός μάρτυρας.

Από τον γάμο της με τον Βασίλειο γεννήθηκαν εννέα παιδιά, από τα οποία τα τέσσερα ήταν αγόρια. Το πρωτότοκο παιδί τους ήταν η Μακρίνα, η οποία μετά το θάνατο του μνηστήρα της, έγινε μοναχή. Από τα τέσσερα αγόρια, οι τρεις έγιναν Επίσκοποι, ο Βασίλειος στην Καισάρεια, ο Γρηγόριος στη Νύσσα και ο Πέτρος στη Σεβαστεία. Ο Ναυκράτιος ασκητής και θαυματουργός, πέθανε νέος. Προ του Πέτρου γεννήθηκε η Θεοσεβία.

Παρόλο που οι γονείς του ήταν ευγενείς και πλούσιοι, είχαν συγχρόνως ακμαιότατο χριστιανικό φρόνημα. Αυτοί μάλιστα έθεσαν και τις πρώτες, καθοριστικής σημασίας, πνευματικές βάσεις του νεαρού Βασιλείου. Όντας φιλάσθενος από μικρός, ο Βασίλειος μεταφέρθηκε από τη γιαγιά του Μακρίνα στο κτήμα των Αννήσων κοντά στον ποταμό Ίρι, όπου ανατράφηκε από αυτήν μέχρι το θάνατό της και μετέπειτα από την πρωτότοκη αδερφή του Μακρίνα η οποία επηρέασε καθοριστικά τον μικρό Βασίλειο να στραφεί στην Χριστιανική πίστη.

ΟΙ ΣΠΟΥΔΕΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Με εφόδιο αυτή τη χριστιανική ανατροφή, ο Βασίλειος αρχίζει μια καταπληκτική ανοδική πνευματική πορεία. Έχοντας τα χαρίσματα της ευστροφίας και της μνήμης, κατακτά σχεδόν όλες τις επιστήμες της εποχής του. Και το σπουδαιότερο, κατακτά τη θεία θεωρία του Ευαγγελίου, που την κάνει αμέσως πράξη με την αυστηρή ασκητική ζωή του.

Ο Βασίλειος φοίτησε πρώτα στην Καισαρεία της Καππαδοκίας και κατόπιν στις σχολές της Κωνσταντινούπολης όπου φοίτησε κοντά στο γνωστό δάσκαλο της εποχής Λιβάνιο. Στη συνέχεια πήγε στην Αθήνα, όπου επί τέσσερα χρόνια συμπλήρωσε τις σπουδές του. Εγγράφηκε στη σχολή του Χριστιανού φιλοσόφου Προαιρεσίου και παρακολούθησε τη διδασκαλία του καθώς και τη διδασκαλία άλλων φιλοσόφων όπως ο Ιμέριος. Σπούδασε φιλοσοφία, ρητορική, ιστορία, αριθμητική, γεωμετρία, γραμματική, αστρονομία και ιατρική.

Είχε ως συμφοιτητές του τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό (τον Θεολόγο) και τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, τον μετέπειτα αυτοκράτορα του Βυζαντίου που ήταν ειδωλολάτρης και διώκτης των Χριστιανών. Κατά την διάρκεια αυτών των ετών, ο Άγιος Βασίλειος και ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ανέπτυξαν μεγάλη και ισχυρή φιλία. Ταυτόχρονα με τις σπουδές τους, είχαν ιεραποστολική δράση. Διοργάνωναν χριστιανικές συγκεντρώσεις, στις οποίες ανέλυαν θρησκευτικά ζητήματα. Ίδρυσαν επίσης και τον πρώτο φοιτητικό χριστιανικό σύλλογο. Είναι χαρακτηριστικοί οι λόγοι του Αγίου Γρηγορίου για τον ιερό του σύνδεσμο με τον Μέγα Βασίλειο: «Τὰ πάντα ἦμεν ἀλλήλοις, ὁμόστεγοι, ὁμοδίαιτοι, συμφυεῖς… ἴσαι μὲν ἐλπίδες ἦγον ἠμᾶς, πράγματος ἐπιφθωνοτάτου τοῦ λόγου, φθόνος δὲ ἀπήν, ζῆλος δὲ ἐσπουδάζετο, ἀγὼν δ’ ἀμφοτέροις, οὒχ ὅστις αὐτὸς τὸ πρωτεῖον ἔχοι, ἀλλ’ ὅπως τῷ ἐτέρῳ τούτου παραχωρήσειεν. Μία μὲν ἀμφοτέρους ἐδόκει ψυχή, δυὸ σώματα φέρουσα, ἐν δ’ ἀμφοτέροις ἔργον: ἡ ἀρετὴ καὶ τὸ ζῆν πρὸς τᾶς μελλούσας ἐλπίδας, πρὸς ὃ βλέποντες καὶ βίον καὶ πρᾶξιν ἅπασαν ἀπηυθύνομεν».

Η ΑΣΚΗΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Η ασκητική του ζωή ξεκίνησε ήδη από τα χρόνια όπου φοιτούσε στην Αθήνα. Ο σοφός δάσκαλος του Εύβουλος εντυπωσιασμένος από την αυστηρή νηστεία, του Αγίου, και μετά την παραίνεση του, λέγεται ότι έγινε Χριστιανός. Από την Αθήνα επέστρεψε στην Καισάρεια το καλοκαίρι του 356 μ.Χ. και συνεχίζοντας την παράδοση του πατέρα του, έγινε καθηγητής της ρητορικής.

Το 358 μ.Χ. επηρεασμένος από το θάνατο του αδερφού του μοναχού Ναυκρατίου, καθώς και με την παρότρυνση της αδερφής του Μακρίνας, βαπτίζεται Χριστιανός, πιθανόν από τον επίσκοπο Διάνιο, και αποφασίζει να αφιερώσει τον εαυτό του στην ασκητική πολιτεία. Αποσύρθηκε λοιπόν σε ένα κτήμα της οικογενείας του στον Πόντο. Χαρακτηριστικό της μεγαλοψυχίας του είναι, ότι μετά την βάπτιση του δώρισε στους φτωχούς και στην εκκλησία το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους ξεκινά ένα οδοιπορικό σε γνωστά κέντρα ασκητισμού της Ανατολής, Αίγυπτο, Παλαιστίνη, Συρία και Μεσοποταμία, επιθυμώντας να συναντήσει πολλούς ασκητές και μοναχούς για να γνωρίσει τον τρόπο ζωής τους. Όταν γύρισε στο Πόντο από το ταξίδι αυτό, μοίρασε και την υπόλοιπη περιουσία του και αποσύρθηκε σε μια Μονή του Πόντου, κοντά στον Ίρι ποταμό. Έγινε μοναχός μαζί με το φίλο του Γρηγόριο το Ναζιανζηνό, και ασκήθηκε εκεί με κάθε αυστηρότητα και προσευχή για πέντε χρόνια (357 - 362 μ.Χ.). Εκεί έγραψε τους: «Κανονισμούς δια τον Μοναχικόν βίον», κανόνες που ρυθμίζουν την ζωή στα μοναστήρια μέχρι τις μέρες μας.

Τον Ιανουάριο του 360 φαίνεται να συμμετείχε, ως παρατηρητής εντεταλμένος από τον επίσκοπο Διάνιο, στην αρειανική Σύνοδο, που συνήλθε στην Κωνσταντινούπολη, για την έριδα μεταξύ Ομοουσιανών και Ομοιανών. Μετά την υπογραφή, από μέρους του Διανίου, του συμβόλου των Ομοιανών, ο Βασίλειος απογοητευμένος αποσύρθηκε στο ησυχαστήριο της αδερφής του εγκαινιάζοντας τη μνημειώδη αλληλογραφία του με το Γρηγόριο.

Ήδη τέλεια καταρτισμένος στην Ορθόδοξη Πίστη, το 362 - 363 μ.Χ. χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος στην Καισάρεια από τον επίσκοπο Καισαρείας Ευσέβιο. Η μεγάλη δραστηριότητα και η μόρφωση του Βασιλείου προκάλεσαν τα ζηλόφθονα αισθήματα του Ευσεβίου γεγονός που οδήγησε τον Βασίλειο, για ακόμα μία φορά, να επιστρέψει στην πατρίδα του. Η μεσολάβηση, όμως, του Γρηγορίου επιφέρει εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ των δύο ανδρών και την επιστροφή του Βασιλείου στην Καισάρεια το 365 μ.Χ., για να βοηθήσει τον Επίσκοπο Ευσέβιο στον αγώνα του κατά των Αρειανών. Έγινε έτσι «σύμβουλος ἀγαθός, παραστάτης δεξιός, τῶν θείων ἐξηγητής, τῶν πρακτέων καθηγητής, γήρως βακτηρία, πίστεως ἔρεισμα».

Στο λιμό του 367-368 μ.Χ. ο Μέγας Βασίλειος αναδείχτηκε σε αληθινό πατέρα, δίχως διάκριση για χριστιανούς, εβραίους και εθνικούς. Έπεισε τους πλούσιους να ανοίξουν τις αποθήκες τους για να σιτίσουν τους φτωχούς, κατασκεύασε καταυλισμούς για τους ασθενείς και τους εξαθλιωμένους, διοργάνωσε εράνους και συσσίτια και εργαζόταν άλλοτε ως γιατρός και άλλοτε ως απλός εργάτης.

Ο ΜΕΓΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΩΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ

Ο υποδειγματικός τρόπος της πνευματικής εργασίας του δεν αργεί να τον ανεβάσει στο θρόνο της αρχιεροσύνης. Έτσι το 370 μ.Χ., μετά το θάνατο του Ευσεβίου, με τη συνδρομή του Ευσεβίου επισκόπου Σαμοσάτων και του Γρηγορίου επισκόπου Ναζιανζού, ο Βασίλειος σε ηλικία 41 ετών εκλέγεται διάδοχός του στην επισκοπική έδρα της Καισάρειας και αναλαμβάνει λόγω του κύρους της προσωπικότητάς του, την εξαρχία της Αρχιεπισκοπής του Πόντου, παρά τις σφοδρές αντιδράσεις των Αρειανών.

Με την υψηλή του κατάρτιση στην Ορθόδοξη Πίστη και τον ασκητικό, θαυμαστό του βίο, η φήμη του Μεγάλου Βασιλείου εξαπλώθηκε με τον καιρό σε όλη την Καππαδοκία. Με σταθερότητα και γενναίο φρόνημα, ως αρχιερέας έκανε πολλούς αγώνες για την Ορθόδοξη Πίστη. Με τους ορθόδοξους λόγους που συνέγραψε, κατακεραύνωσε τα φρονήματα των κακοδόξων.

Στους αγώνες του κατά του Αρειανισμού, ως επίσκοπος πλέον, συγκρούστηκε με την κρατική εξουσία που θέλησε να επιβάλλει στην Εκκλησία τις απόψεις του Αρείου. Αντιμετώπισε την προσπάθεια του Αυτοκράτορα Ουάλη να επιβάλει τον Ομοιανισμό (ρεύμα του Αρειανισμού). Γι' αυτό, το 372 μ.Χ., ο αυτοκράτορας Ουάλης έστειλε τον έπαρχο Μόδεστο, για να πείσει τον Άγιο να δεχθεί τις κακοδοξίες των αιρετικών. Μάταια προσπάθησε να πείσει τον Μέγα Βασίλειο μεταχειριζόμενος κάθε μέσο: δήμευση της περιουσίας, εξορία, βασανιστήρια, θάνατο. Ο Βασίλειος σε απάντηση δήλωσε, ότι δεν φοβάται αφού περιουσία δεν είχε, παρά μόνο λίγα παλιά ενδύματα και λίγα βιβλία, εξορία δεν φοβάται, διότι η γη που κατοικεί δεν είναι ιδιοκτησία του και στον κόσμο αυτό είναι πάροικος και παρεπίδημος, τα βασανιστήρια δεν τον πτοούν, διότι το ασθενικό του σώμα δεν μπορεί να αντέξει σε αυτά, το δε θάνατο θεωρεί ως ευεργέτη, διότι αυτός θα τον οδηγήσει νωρίτερα κοντά στον Θεό. Ο Μόδεστος εξεπλάγη από την πνευματική γενναιοψυχία του Αγίου και επέστρεψε άπρακτος. Ακόμη και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Ουάλης, όταν ήλθε στην Καισάρεια και αντιλήφθηκε το μεγαλείο του Βασιλείου, τον άφησε ανενόχλητο στον επισκοπικό του θρόνο. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε την μαρτυρία του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου για τον Μέγα Βασίλειο: Ἦταν ἡμέρα τῶν Θεοφανείων. Πέλαγος λαοῦ ἐγέμιζε τὸν ναό. Ἡ ψαλμῳδία καὶ ἡ εὐκοσμία τοῦ βήματος ἦταν ἀγγελικὴ μᾶλλον, παρὰ ἀνθρώπινη. Καὶ ὁ Μέγας Βασίλειος προτεταγμένος τοῦ λαοῦ, ὄρθιος, ἀκλινὴς κατὰ τὸ σῶμα καὶ τὴν ὄψη καὶ τὴν διάνοια, «ἐστλωμένος τῷ Θεῷ καὶ τῷ βήματι». Καὶ ὁ αὐτοκράτορας Οὐάλης μπροστὰ στὸ θέαμα αὐτὸ καὶ στὸ ἄκουσμα «κατεβροντήθη».

Στον αγώνα του κατά των Αρειανών διώχτηκε, συκοφαντήθηκε και απειλήθηκε η ζωή του. Αντιμετώπισε, όμως, τις δυσκολίες με σθένος και υπομονή. Υπεράσπισε με θάρρος την Ορθοδοξία, καταπλήσσοντας τον βασιλιά και τους Αρειανούς. Στην περιφέρεια της ποιμαντικής του ευθύνης είχε να αντιμετωπίσει την έντονη παρουσία του αρειανικού στοιχείου και άλλων χριστιανικών, μη ορθόδοξων, ομολογιών. Σε αυτό τον τομέα έδρασε ως επίσκοπος οργανωτικά, αλλά και με την αντιρρητική του γραμματεία. Μέσα από τις επιστολές του φαίνονται οι προσπάθειες που κατέβαλε για την ανάδειξη άξιων κληρικών στο ιερατείο, την καταπολέμηση της σιμωνίας των επισκόπων, την πιστή εφαρμογή των ιερών κανόνων από τους πιστούς καθώς και η ποιμαντική μέριμνα, που επέδειξε έναντι των αποκομμένων και περιθωριοποιημένων μελών της Εκκλησίας. Ακόμα, αγωνίστηκε κατά της ηθικής σήψεως και επέφερε σοφές μεταρρυθμίσεις στο μοναχισμό. Οργάνωσε τις μοναστικές κοινότητες και συνέταξε ασκητικά κείμενα. Συμπαραστεκόταν πνευματικά και δυναμικά στους πιστούς, όταν η κρατική εξουσία τους αδικούσε. Η όλη του δραστηριότητα επιφέρει τη βαθμιαία αναγνώρισή του ως κοινού έξαρχου ολόκληρου του ασιατικού θέματος της Αυτοκρατορίας.

Στην Εκκλησία ο Μέγας Βασίλειος ουσιαστικά αναλαμβάνει τα πνευματικά ηνία από το Μέγα Αθανάσιο, ο οποίος γηραιός πλέον, αποσύρεται από την ενεργό δράση. Εργάζεται συνεχώς για την επικράτηση των ορθόδοξων χριστιανικών αρχών και υπερασπίζεται με σθένος το δογματικό προσανατολισμό της Οικουμενικής Συνόδου της Νίκαιας.

Έργο ζωής και σημαντικό σταθμό στην πορεία του, αποτελεί η ίδρυση και λειτουργία ενός κοινωνικού φιλανθρωπικού συγκροτήματος, την περίφημη "Βασιλειάδα", ένα τεράστιο συγκρότημα με ευαγή Ιδρύματα, όπως φτωχοκομείο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο, ξενοδοχείο, νοσοκομείο, σχολεία και ναό, όπου βρήκαν τροφή και περίθαλψη χιλιάδες πάσχοντες κάθε ηλικίας, γένους και φυλής. Ένα ίδρυμα για την φροντίδα και ιατρική περίθαλψη των φτωχών, αρρώστων και των ξένων. Εκεί διοχετεύει όλη την ποιμαντική του ευαισθησία, καθιστώντας την πρότυπο κέντρου περίθαλψης και φροντίδας των ασθενέστερων κοινωνικά ατόμων. Ουσιαστικά η "Βασιλειάδα" υπήρξε ένας πρότυπος οίκος για τη φροντίδα των ξένων, την ιατρική περίθαλψη των φτωχών άρρωστων και την επαγγελματική κατάρτιση των ανειδίκευτων. Καθίσταται η μήτρα ομοειδών οργανισμών που δημιουργήθηκαν σε άλλες επισκοπές και στάθηκε η σταθερή υπενθύμιση στους πλουσίους του προνομίου τους να διαθέτουν τον πλούτο τους με έναν αληθινά χριστιανικό τρόπο.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Καταπονημένος από τη διαρκή εργασία ο Μέγας Βασίλειος, εξαιτίας της ασθενικής κράσεώς του και της αυστηρής ασκητικής ζωής του (ορισμένες πηγές λένε από βαριά αρρώστια του ήπατος ή των νεφρών), αρρώστησε την 31 Δεκεμβρίου του 378 μ.Χ., λίγο μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Ουάλεντος. Ο Μέγας Βασίλειος εγκατέλειψε το φθαρτό και μάταιο αυτό κόσμο την 1η Ιανουαρίου του 379 μ.Χ., σε ηλικία 49 ετών. Ο θάνατός του βύθισε στο πένθος όχι μόνο το ποίμνιό του αλλά και όλο το χριστιανικό κόσμο της Ανατολής. Όταν πλησίαζε η ώρα να παραδώσει την αγία του ψυχή στον Θεό, προσήλθαν στην κλίνη του όλοι σχεδόν οι Χριστιανοί της πόλεως. Εκείνος τους δίδασκε και τους ευλογούσε. Προσευχόμενος στον Κύριο είπε: «Εἰς χεῖρας Σου Κύριε, παραθήσομαι τὸ πνεῦμα μου», και κοιμήθηκε. Η κηδεία του έγινε με πρωτοφανείς εκδηλώσεις τιμής και σεβασμού και συμμετείχαν μυριάδες λαού και τόσος ήταν ο συνωστισμός, ώστε πολλοί πέθαναν.

Η Σύναξη του Μεγάλου Βασιλείου τελούνταν στο ναό της Αγίας Σοφίας (Μεγάλη Εκκλησία). Υπήρχε ναὸς αφιερωμένος στον Άγιο Βασίλειο στο παλάτι των Βυζαντινών αυτοκρατόρων κατά τον 10ο αιώνα και σε αυτὸν εκκλησιαζόταν ο αυτοκράτορας την 1η Ιανουαρίου μέχρι της απολύσεως του Ευαγγελίου. Ο αδελφός του Μεγάλου Βασιλείου, Άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης, τον παραβάλλει με τα πρόσωπα της Αγίας Γραφής, τον Προφήτη Ηλία και τον Σαμουήλ, τον Απόστολο Παύλο και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.

Η Κάρα του Αγίου βρίσκεται στη Μονή Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους. Η δεξιά βρίσκεται στον Ιερό Ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου Ν. Φιλαδελφείας Αττικής. Μέρος της δεξιάς βρίσκεται στη Μονή Ιβήρων Αγίου Όρους. Μέρη χειρός βρίσκονται στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και στη Μονή Παναχράντου Άνδρου. Αποτμήματα του Ιερού Λειψάνου του Αγίου βρίσκονται στις Μονές Ιβήρων, Διονυσίου (δύο), Παντοκράτορος (τρία) και Αγ. Παύλου Αγίου Όρους, Αγ. Θεοδοσίου Άργους, Κύκκου Κύπρου, στη Λαύρα Αγ. Αλεξάνδρου Νέβσκι Αγίας Πετρουπόλεως και στο Ναό του Αγ. Γεωργίου των Ελλήνων Βενετίας.

Το τεράστιο πνευματικό, θεολογικό και δογματικό του έργο καθώς και η λειτουργική και πρωτότυπη ανθρωπιστική του δράση, είναι η μεγάλη παρακαταθήκη και ιερή κληρονομιά που μας άφησε. Η μνήμη του τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία την 1ην Ιανουαρίου.

Από το 1081 μ.Χ. ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννης Μαυρόπους θέσπισε έναν κοινό εορτασμό των Τριών Ιεραρχών, Βασιλείου του Μεγάλου, Ιωάννη του Χρυσοστόμου και Γρηγορίου του Θεολόγου, στις 30 Ιανουαρίου, ως προστατών των γραμμάτων και της παιδείας.
Και ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, στον Επιτάφιο για τον καλό και Μέγα φίλο του Άγιο Βασίλειο, αποδίδει σ' αυτόν, με την ποιητική και βαθιά στοχαστική ματιά του, το χαρακτηρισμό "παιδαγωγός της νεότητος".