|
|
||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||
|
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΟΥΜΠΕΛΙΔΙΚΗ (ΓΚΟΥΜΠΕΛΙΔΙΚΗ 'Η ΣΚΟΥΤΑΡΙΩΤΙΣΣΑ Ή ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΣ) |
||||||||||||||||
|
Ο Ναός της Παναγίας της Κουμπελίδικης στην Καστοριά
Στην ακρόπολη του βυζαντινού κάστρου της Καστοριάς, πολύ κοντά στο τείχος και τους δύο πύργους του, υψώνεται ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Μακεδονίας, η Παναγία Κουμπελίδικη, όπως είναι σήμερα γνωστή. Το όνομά της οφείλεται στη λέξη «κουμπές», που σημαίνει τρούλος, και δημιουργήθηκε στην εποχή της τουρκοκρατίας, για να δηλώσει το κύριο χαρακτηριστικό του ναού, που είναι ο μοναδικός με τρούλο στην Καστοριά. Η βυζαντινή του ονομασία ήταν, πιθανώς, Παναγία Σκουταριώτισσα και Ακαταμάχητος, προσωνύμια που αρμόζουν στην ιδιότητα της Θεοτόκου ως προστάτιδος των τειχών και απαντούν σε επιγραφή της στεφάνης του τρούλου. Η πρώτη επωνυμία συνδέει το μνημείο με τη μονή της Θεοτόκου στη Χρυσόπολη των βυζαντινών (Σκούταρι), ενώ η δεύτερη με την ιδιότητα της Θεοτόκου ως προστάτιδος του βυζαντινού στρατού. Επιπλέον, ο χαρακτηρισμός του αφιερωτή ως «πανευγενέστατου» τον συνδέει πιθανόν με την στρατιωτική αριστοκρατία της Πόλης. Για τη χρονολόγηση του μνημείου υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. Ο Στ. Πελεκανίδης υποστήριξε την πρωιμότερη χρονολόγησή του στα μέσα του 9ου αιώνα, ο Ν. Μουτσόπουλος την τοποθετεί στα μέσα του 10ου αιώνα, μετά την επιδιόρθωση των τειχών της πόλης, ενώ υπάρχει και η άποψη που στηρίζεται στη μορφολογία της τοιχοποιίας του, η οποία ανεβάζει τη χρονολόγηση στις αρχές του 11ου αιώνα και μάλλον γύρω στο 1020, εποχή αποκατάστασης της βυζαντινής κυριαρχίας στην περιοχή από το Βασίλειο Β'.
Είναι ο μοναδικός ναός της Καστοριάς με τρούλο και ο μοναδικός που είναι τρίκογχος εγγεγραμμένος σε τετράγωνο. Ο ναός κτίστηκε στον τύπο του τρίκογχου σταυροειδούς με τρούλο και νάρθηκα. Ο κεντρικός τετράγωνος χώρος του ναού στεγάζεται με τρούλλο, ο οποίος στηρίζεται πάνω σε τέσσερα τόξα, που υψώνονται στις τέσσερις πλευρές του τετραγώνου και μεσολαβούν ανάμεσα στον κεντρικό τετράγωνο χώρο και στις ημικυκλικές κόγχες. Τα υπερυψωμένα τόξα σχηματίζουν στην αναδομή σταυρό, πάνω στον οποίο κάθεται η κυκλική βάση του τρούλου. Ο κυκλικός τρούλος είναι υπερβολικά ψηλότερος σε σχέση με τις συνολικές διαστάσεις του κτίσματος. Στη δυτική πλευρά του κεντρικού χώρου συνεχίζεται στενός νάρθηκας, που καλύπτεται από ημικυκλική καμάρα. Μεγάλη εντύπωση προκαλεί ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του τρούλλου, ο οποίος δίνει και τη διαφορετική αίσθηση. Η αρμονία στη διάταξη των όγκων και η ξεχωριστή επιμέλεια στη διακόσμηση των όψεων πιστοποιούν την ευρηματικότητα και την έμπνευση του αρχιτέκτονα. Η ισόδομη τοιχοποιία του διακοσμείται με οδοντωτές ταινίες και κεραμοπλαστικά γράμματα στους κάθετους αρμούς ή σε ζωφόρο, στοιχείο χαρακτηριστικό για τα μνημεία της Καστοριάς. Ο τρούλος έχει ψηλό και κυλινδρικό τύμπανο, διακοσμημένο με εφυαλωμένα αβάκια, που αναπτύσσονται σε τρεις ζώνες, και με κεραμοπλαστικά γράμματα.
Εσωτερικά, η ζωγραφική των τοιχογραφιών (κυρίως ναός, νάρθηκας, εξωνάρθηκας) καλύπτει μια χρονική περίοδο από τον 13ο έως και τον 17ο αιώνα. Στον κυρίως ναό, οι παλαιότερες τοιχογραφίες, που σώζονται σε κακή κατάσταση (λόγω των γνωστών προβλημάτων από τον βομβαρδισμό του μνημείου το 1940), ανήκουν χρονικά στα μέσα του 13ου αιώνα. Από την αρχική φάση ανέγερσης του ναού δεν υπάρχουν στοιχεία τοιχογράφησης. Στο μεγαλύτερό του μέρος ο κυρίως ναός και ο εσωνάρθηκας διασώζει πολύ καλής ποιότητας διάκοσμο, που χρονολογείται στην περίοδο 1260-1280. Ξεχωρίζουν τα θέματα που σχετίζονται με το βίο της Θεοτόκου, όπως το Γενέσιο, τα Εισόδια, το Ύδωρ Ελέγξεως, η Μνηστεία και η Κοίμηση. Στην Κοίμηση ο Ιησούς αποδίδεται ένθρονος σε δόξα και αναλαμβανόμενος με την ψυχή της Θεοτόκου. Το σπανιότερο θέμα της ιστόρησης κοσμεί τη σκαφιδωτή καμάρα του εσωνάρθηκα: εδώ παριστάνεται η ανθρωπόμορφη Αγία Τριάδα με τον Παλαιό των Ημερών να φέρει στους κόλπους του το Χριστό Παντοκράτορα, ο οποίος βαστάει τη δόξα με το περιστέρι, που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Το εικονογραφικό πρότυπο της παράστασης εντοπίσθηκε σε κώδικα της Βιβλιοθήκης της Βιέννης (Cod. Suppl. gr. 52) του 11ου-12ου αιώνα, όπου συνοδεύει την αναγραφή του Συμβόλου της Πίστεως κατά το ορθόδοξο δόγμα. Οι παραστάσεις αυτής της φάσης χαρακτηρίζονται για την ογκηρή τεχνοτροπία τους, την έντονη σωματικότητα των μορφών, τον πλατύ πράσινο προπλασμό, τα καστανοκόκκινα περιγράμματα, το μενεξελί και το ανοιχτό πράσινο χρώμα. Ανήκουν στο ρεύμα της παλαιολόγειας αναγέννησης και αποτελούν δημιουργία προικισμένου αγιογράφου. Το 15ο αιώνα ο ναός ανακαινίσθηκε με την προσθήκη εξωνάρθηκα και έγινε νέα τοιχογράφηση. Οι παραστάσεις κάλυψαν τον εξωτερικό δυτικό τοίχο με θέματα από το μαρτύριο του Προδρόμου και την Παναγία του Πάθους και ένα μέρος του εσωνάρθηκα με την παράσταση του αγίου Νικολάου. Οι εξωτερικές τοιχογραφίες χρονολογούνται στο 1496, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, η οποία μας πληροφορεί ότι ο δωρητής τους ονομαζόταν Ανδρόνικος. Χαρακτηριστική σπάνια σκηνή στις εξωτερικές τοιχογραφίες, είναι ο χορός της Σαλώμης (1496), ενώ κάτω απ' αυτήν διακρίνεται η Δέηση, που είναι παλαιότερο στρώμα του τέλους του 14ου αιώνα. Στα μέσα του 17ου αιώνα, ο ναός ανακαινίσθηκε πάλι με νέα τοιχογράφηση, που σεβάστηκε τις αρχαιότερες φάσεις και κάλυψε τον εξωνάρθηκα και μέρος του ανατολικού τμήματος του ναού μαζί με την κόγχη του ιερού βήματος.
Ο ναός βομβαρδίστηκε το 1940 στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, μετά τον βομβαρδισμό της Καστοριάς από τους Ιταλούς, και τότε έχασε το μεγαλύτερο μέρος του τρούλου του, ο οποίος αναστηλώθηκε το 1949. Οι αναστηλωτικές εργασίες έγιναν στον ναό από τον τότε έφορο Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Στυλ. Πελεκανίδη λόγω των φθορών, που είχε υποστεί ο ναός από βομβαρδισμούς από τους Ιταλούς το 1940. Το 1967 πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών από τον συντηρητή Φώτη Ζαχαρίου. Κατά τα έτη 1989-1994 πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης, που περιελάμβαναν μεταξύ άλλων σωστικές επεμβάσεις, καθαρισμό τοιχογραφιών και εργασίες για διαμόρφωση της πλατείας, που περιβάλλει τον ναό. Κατά τα έτη 2000-2007 συνεχίστηκαν οι εργασίες συντήρησης στον ναό. Έγινε τμηματική στερέωση των τοιχογραφιών στον εσωνάρθηκα και στον εξωνάρθηκα. Έγινε επίσης η επέκταση του στεγάστρου για την καλύτερη προστασία των εξωτερικών τοιχογραφιών από τη βροχή και τον ήλιο. Συντηρήθηκαν οι τοιχογραφίες του 17ου αιώνα του εξωνάρθηκα. Κατά τα έτη 2008 και 2009 συνεχίστηκαν οι εργασίες συντήρησης. Οι εργασίες αφορούσαν τη συντήρηση των τοιχογραφιών τόσο στο εσωτερικό του κυρίως ναού, στα τόξα, στη βάση του τρούλλου και στις κόγχες του ιερού καθώς και στον εξωτερικό δυτικό τοίχο. Επίσης, έγινε σταθεροποίηση των κεραμικών πλακιδίων του δαπέδου. Τέλος, το καλοκαίρι του 2009 πραγματοποιήθηκαν εργασίες στη στέγη του εσωνάρθηκα, όπου υπήρχε πρόβλημα εισχώρησης υγρασίας.
|
||||||||||||||||
|
|
