ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΜΑΡΙΑ - ΠΑΝΑΓΙΑ

 ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΒΑΡΝΑΚΟΒΑ

  

Η Παναγία Βαρνάκοβα

 

Παναγία η Βαρνάκοβα

Η Μονή βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νομού Φωκίδας, στο Δήμο Ευπαλίου, 25 περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Ναυπάκτου, στον παλαιό δρόμο του Λιδωρικίου. Είναι κτισμένη πάνω σε έναν μικρό λόφο στις παρυφές των Βαρδουσίων Ορέων και σε υψόμετρο 750 περίπου μέτρων, ανάμεσα σε πυκνό δάσος από δρυς και αγριοκαστανιές, με πλουσιότατη θέα προς την ορεινή Ναυπακτία, τη Δωρίδα, το Όρος Γκιώνα και τον ποταμό Μόρνο.

 

Η Ιερά Μονή Παναγίας Βαρνάκοβας, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι ένα από τα ιστορικότερα Μοναστήρια της Ελλάδας, είναι το 5ο αρχαιότερο από τα Μοναστήρια της Ελλάδας. Ιδρύθηκε κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, το έτος 1077, από τον Όσιο Αρσένιο τον Βαρνακοβίτη και γρήγορα ανεδείχθη σε θρησκευτικό κέντρο μεγάλης ακτινοβολίας, θέση που διατηρεί μέχρι και σήμερα, αποκαλούμενη ως "η Αγία Λαύρα της Ρούμελης". Το χαρακτηριστικό της όνομα, Βαρνάκοβα ή Βερνίκοβα (ή Βερνίκωβα), είναι πιθανόν σλαβικής (σερβικής ή ρωσικής) προέλευσης. Κατά μία άλλη, η εικόνα τής Παναγίας  μεταφέρθηκε εδώ από την πόλη Βάρνα της Βουλγαρίας.

Το αγάπησαν και το προστάτεψαν οι Κομνηνοί, οι Παλαιολόγοι και ο Καποδίστριας. Στην Μονή λειτούργησε κρυφό σχολειό από το 1520 έως το τέλος περίπου του 19ου αιώνα. Το 1821 ήταν ορμητήριο Καπεταναίων της περιοχής. Ανάμεσα στις οσιακές μορφές που μόνασαν εκεί διακρίνονται εκτός του ιδρυτή Οσίου Παρθενίου, ο Όσιος Δαυίδ ο της Ευβοίας, οι Δάσκαλοι Καλλίνικος και Καβάσιλας, ο ήρωας μοναχός Θεοχάρης κ.α. Σε έγγραφο του 1212 μ.Χ. αναφέρονται 96 Ιερομόναχοι. Σήμερα η Μονή αποτελείται από αδελφότητα 10 μοναχών γυναικών.

 

Ανάμεσα στα αξιοθέατα μεγάλου αρχαιολογικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος της Βαρνάκοβας, δεσπόζει η εικόνα της Παναγίας, η οποία χρονολογείται από κτίσεως του ναού. Η εικόνα φέρει εμφανές ράγισμα κατά μήκος του προσώπου της Θεοτόκου, το οποίο σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες δημιουργήθηκε από τοπικό σεισμό που συνέβη στις 15 Αυγούστου 1940, την ώρα του τορπιλισμού του ευδρόμου Έλλη στην Τήνο.

 

 

Η ιστορία της Μονής


Όπως αναφέρει η κτητορική επιγραφή, η Μονή ιδρύθηκε το 1077, επί αυτοκράτορος Μιχαήλ Ζ' Δούκα (ή Παραπινάκη) (1071-1078) και Οικουμενικού Πατριάρχου Κοσμά Α' Ιεροσολυμίτου (1075-1081). Ιδρυτής της ήταν ο Όσιος Αρσένιος ο Βαρνακοβίτης, μοναχός καταγόμενος από την Καρυά Δωρίδας. Επί αυτοκράτορος Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118) και Οικουμενικού Πατριάρχου Νικολάου Γ' Κυρδινιάτη (ή Γραμματικού) (1084-1111), ολοκληρώνεται η κατασκευή του μοναστικού συγκροτήματος, ενώ ιδρύεται δεύτερος και μεγαλοπρεπέστερος ναός το 1148. Εν τω μεταξύ η Μονή κατέχει αρκετά μετόχια στην γύρω περιοχή, με μερικά από αυτά να προέρχονται από αφιερώσεις των Κομνηνών, γεγονός που μαρτυρεί την ακτινοβολία της εκείνη την περίοδο. Στις αρχές του 13ου αιώνα, όπως αναφέρεται στο κτητορικό της Μονής για το έτος 1212, ζούσαν στη Βαρνάκοβα 96 ιερομόναχοι και διάκονοι, ενώ η περιουσία του Μοναστηριού ήταν μεγάλη, ανάλογη του κύρους του.


Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, το 1204, το Μοναστήρι τέθηκε υπό το Δεσποτάτο της Ηπείρου (1204-1359) και παρέμεινε εντεταγμένο σε αυτό για όσο το Δεσποτάτο υπήρχε (δηλαδή ως το 1359, οπότε και ενσωματώθηκε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία).
Οι Κομνηνοί, άρχοντες του Δεσποτάτου, αγάπησαν τόσο πολύ την Παναγία τη Βαρνάκοβα, ώστε μερικοί εξ αυτών επέλεξαν το Καθολικό της Μονής ως τόπο ενταφιασμού τους. Μάλιστα, τουλάχιστον δύο από αυτούς έγιναν μοναχοί: ο Αλέξιος, με το όνομα Ακάκιος, ο κάποτε ηγούμενος, και ο πατέρας του Εμμανουήλ, με το όνομα Ματθαίος. Το 1919, ο αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος ανακάλυψε τους τάφους τους κάτω από το δάπεδο του εσωνάρθηκα, ενώ σώζονται μέχρι σήμερα στη Μονή οι επιτύμβιες πλάκες. Ανάλογη με τους Κομνηνούς εύνοια προς το Μοναστήρι λέγεται πως επέδειξαν και οι τελευταίοι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, οι Παλαιολόγοι.


Μετά το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, προς τα τέλη του 15ου αιώνα, η παράδοση θέλει τη Μονή να πυρπολείται μερικώς και κατόπιν να γνωρίζει παρακμή. Η Βαρνάκοβα, πάντως, επανέρχεται στην Ιστορία λίγα χρόνια αργότερα, το 1520, όταν ηγούμενός της αναλαμβάνει ο Όσιος Δαυίδ (1520-1532). Η Μονή γνωρίζει τότε σημαντική ακμή, ενώ εκεί λειτουργεί, από τις αρχές του 16ου αιώνα (πριν από το 1550) και ως το 1900, περίφημο Κρυφό Σχολειό σε επίπεδο Σχολαρχείου.
Ακολουθεί έπειτα δύσκολη περίοδος, καθώς οι Τούρκοι κλέβουν την περιουσία του Μοναστηριού, το οποίο μετά λεηλατείται στα πλαίσια διενέξεων Τούρκων και Βενετών (1687-1699). Σε μία περίοδο διαδοχικών εχθροπραξιών, η Βαρνάκοβα κατορθώνει να συντηρείται χάρη αφ' ενός στη χρήση διπλωματίας του τότε ηγουμένου Ιακώβου, αφ' ετέρου στις καλές σχέσεις της με τους Βενετούς, οι οποίοι κατείχαν ακόμη τη Ναύπακτο, κοντά στην οποία ανήκαν τα περισσότερα κτήματά της.


Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Μονή διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο ως εθνικό και πατριωτικό κέντρο. Υπήρξε κρησφύγετο και ορμητήριο πολλών Κλεφτών και Αρματωλών της γύρω περιοχής (λ.χ. Δήμος Σκάλτσας ή Σκαλτσοδήμος, Κωνσταντάρας ή Ζαχαριάς, Καλύβας κ.ά.), ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που ενεπλάκη σε ένοπλη αντιπαράθεση με τους Τούρκους, λόγω της φιλοξενίας κυνηγημένων Ελλήνων οπλαρχηγών.
Κατά το έκτο έτος της επανάστασης (1826), λίγες εβδομάδες μετά την Άλωση του Μεσολογγίου, δύναμη 4.000 Τούρκων του Κιουταχή, προελαύνοντας προς τα ανατολικά, πολιορκεί την Βαρνάκοβα. Ηγούμενος είναι τότε ο Κοσμάς Θεοχάρης. Μαζί με τους μοναχούς, μέσα στο μοναστήρι βρίσκονται αρκετοί οπλαρχηγοί της περιοχής και όχι μόνο (π.χ. Κίτσος Τζαβέλας). Η πολιορκία κρατάει ημέρες, ωστόσο οι Τούρκοι αδυνατούν να καταλάβουν το μοναστήρι. Ύστερα από επανειλημμένες προσπάθειες εκπόρθησης των οχυρώσεών του χωρίς επιτυχία, αποφασίζουν μυστικά να σκάψουν υπόγεια, κάτω από τη Μονή, με σκοπό να την ανατινάξουν. Το μυστικό τους προδίδεται στους μοναχούς από έναν Αλβανό και στις 26 Μαΐου αποφασίζεται έξοδος, η οποία και πραγματοποιείται, με απώλεια δύο μοναχών και ενός λαϊκού. Η Βαρνάκοβα, έπειτα, ανατινάζεται, για να ξαναχτιστεί μετά από πέντε χρόνια, το 1831, με (μάλλον προσωπική) επιχορήγηση 1.800 φοινίκων από τον Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος θεωρείται και δεύτερος κτήτωρ της Μονής.


Με την σύσταση του νεοελληνικού κράτους, λειτουργεί ξανά, χωρίς να έχει την ίδια περιουσία, ούτε την ίδια έκταση, όπως άλλοτε. Μετά το 1985 η Μονή θα ερημωθεί, αλλά από το 1992 και έπειτα επαναλειτουργεί από γυναίκες μοναχές. Από την κτίση της μέχρι και σήμερα, η Παναγία Βαρνάκοβα πιστεύεται πως έχει στο ενεργητικό της πλήθος θαυμάτων, μερικά εκ των οποίων καταγράφονται σε βιβλία που έχει εκδόσει η ίδια η Μονή.

 

Η αρχιτεκτονική του Ναού

 

Ο πρώτος ναός

Ο αρχικός ναός ξεκίνησε να δημιουργείται το 1077, συμπληρώθηκε δε και αγιογραφήθηκε το 1084. Το 1148 δημιουργείται ένας δεύτερος, μεγαλύτερος ναός, είτε με εκ βάθρων ανέγερση είτε επεκτείνοντας τον πρώτο ναό. Ο νέος αυτός ναός ήταν αρχιτεκτονικού τύπου βασιλικής με τρούλο, με τρία ζεύγη κιόνων σε δύο σειρές, που χώριζαν το εσωτερικό του σε τρία κλίτη. Στην τελική του μορφή, το καθολικό της μονής αποτελούταν από έναν εξωτερικό νάρθηκα (εξωνάρθηκας), έναν εσωτερικό νάρθηκα (εσωνάρθηκας) και τον κυρίως ναό, που ήταν και το παλαιότερο μέρος του αρχιτεκτονικού συνόλου. Ο εσωνάρθηκας ανεγέρθη εκ βάθρων το 1151 ενώ ο εξωνάρθηκας το 1229, όπως δηλώνεται σε χρονικό σημείωμα του 1690, ένα από τα πολλά έγγραφα που διασώθηκαν στον θησαυρό της μονής. Το δάπεδο του ναού ήταν διακοσμημένο με μαρμαροθετήματα. Ο ναός αυτός πυρπολήθηκε το 1700 (ίσως, μάλιστα, να είχε προηγηθεί μια παρόμοια πυρκαγιά και το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα), ανακαινίσθηκε το 1805 και τελικά ανατινάχθηκε στις 26 Μαΐου 1826, κατά την τελική φάση της πολιορκίας της Μονής.

 

Ο σημερινός ναός

Ο σημερινός ναός είναι τρίκλιτος βασιλική με τρούλο, αμφικλινής, κεραμοσκεπής, κτισμένος δια λαξευτών λίθων, ενώ εξωτερικά, στα δεξιά της εισόδου του, υπάρχει δίλοβο κωδωνοστάσιο. Ο νάρθηκας και ο κυρίως ναός διαιρούνται σε τρία κλίτη από δύο σειρές κιόνων, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν οι κίονες του εξωνάρθηκα ως μοναδικοί σωζόμενοι από τον παλαιό ναό. Το δάπεδο αποτελείται στο μεγαλύτερο μέρος του από θαυμάσια μαρμαροθετήματα του 11ου αιώνα, τα οποία είναι και το μοναδικό στοιχείο διακόσμησης που διασώζεται, καθώς οι τοιχογραφίες και το ξυλόγλυπτο τέμπλο χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα από την περίοδο 1831-1838, κατά την οποία ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων ο ναός.

 

 

Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Βαρνάκοβας

 

Στην Ιερά Μονή Βαρνάκοβας δέσποζε η Εικόνα την Παναγίας η οποία είναι θαυματουργή. Η συγκεκριμένη Εικόνα χρονολογείται από την ίδρυση της Ιεράς Μονής το 1077. Η Εικόνα έχει ένα ράγισμα πάνω στο πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου το οποίο έγινε από τοπικό σεισμό που πραγματοποιήθηκε στις 15 Αυγούστου το 1940 την ώρα που τορπιλίστηκε το Έλλη στην Τήνο. Η Εικόνα μαζί με άλλα ιστορικά κειμήλια της Ιεράς Μονής Βαρνάκοβας καταστράφηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε χθες το βράδυ στην Μονή, εκτός από ένα μικρό κομμάτι που έμεινε άθικτο και θα αξιολογηθεί από τους αρμόδιους φορείς.

 

Η Εικόνα είχε καταφέρει προ τριετίας να αποφύγει τις φλόγες που  κατέστρεψαν την γυναικεία Ιερά Μονή. Όπως αναφέρει η Ηγουμένη Θεοδοσία, μιλώντας για όσο συγκλονιστικά συνέβησαν στη γυναικεία μονή έκανε λόγο για θαύμα της Παναγίας, αφού την ώρα της απόλυτης καταστροφής, όταν η πύρινη λαίλαπα κατέκαιγε μανιασμένα ότι έβρισκε μπροστά της, δεν άγγιξε την εικόνα της Παναγίας της Βαρνάκοβας.

«Η λαίλαπα της φωτιάς τύλιγε στις φλόγες το μοναστήρι μας και πλησίαζε τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας μας. Η εικόνα ήταν βιδωμένη, κατσαβίδι δεν υπήρχε, η αγωνία ήταν στο κατακόρυφο, έλεγα στην Παναγία “χωρίς εσένα δεν φεύγω από το μοναστήρι, θα καούμε και οι δύο” και ξαφνικά η εικόνα πέφτει πάνω μου και με τη βοήθεια άλλης μιας αδελφής μοναχής σώσαμε την εικόνα της Παναγίας μας,» δήλωσε η ηγουμένη η οποία πήρε στα χέρια της την εικόνα της Παναγίας της Βαρνάκοβας.

 

Τη στιγμή που η πύρινη λαίλαπα κατέστρεφε ότι υπήρχε στο μοναστήρι, σύμφωνα με την Ηγουμένη, σε ένα από τους εσωτερικούς χώρους αιωρείτο μια σελίδα. Πρόκειται για μια σελίδα από το κεφάλαιο ΙΒ.6 προς Εβραίους επιστολή του Αποστόλου Παύλου, η οποία ξεκινά: “Ον γάρ αγαπά Κύριος παιδεύει, μαστιγοί δε πάντα υιόν ον παραδέχεται…” το οποίο μεταφράζεται ως “διότι εκείνον που αγαπά ο Κύριος, τον παιδαγωγεί και τον μορφώνει διά μέσου των θλίψεων. Μαστιγώνει δε με ταλαιπωρίες κάθε υιόν, τον οποίον δέχεται κοντά του ως δικόν του…”