ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΝΕΚΡΑΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Τα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας

Η περιοχή του Κουμράν

Τα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας είναι μια συλλογή περίπου 900 Ιουδαϊκών χειρογράφων σε πάπυρο και περγαμηνή γραμμένα στην εβραϊκή, αραμαϊκή και ελληνική γλώσσα, τα οποία ανακαλύφθηκαν σε σπήλαια και αρχαία ερείπια της ερήμου της Ιουδαίας, κατά μήκος της δυτικής ακτής της Νεκράς Θάλασσας.

Οι κύλινδροι μέσα στους οποίους βρέθηκαν τα Χειρόγραφα ανακαλύφθηκαν το 1947 από ένα βεδουίνο νεαρό βοσκό. Κάποια είναι σχεδόν άθικτα και κάποια κατεστραμμένα, αλλά τα περισσότερα δυστυχώς αποσπασματικά. Οι περισσότεροι από τους κυλίνδρους βρέθηκαν σε σπηλιές κοντά στο Κιρμπέτ Κουμράν, τα οποία στο σύνολο τους, αποτελούν τμήμα της βιβλιοθήκης της εβραϊκής θρησκευτικής κοινότητας των Εσσαίων, μια εβραϊκή αίρεση που υπήρξε και σε άλλα μέρη του Ισραήλ μεταξύ του 150 π.Χ και 70 μ.Χ., κατά μια χρονική περίοδο η οποία περιλαμβάνει και εκείνη της δράσης του Ιησού.

Έντεκα σπήλαια έκρυβαν έναν μεγάλο αριθμό από χειρόγραφα, τα περισσότερα από τα οποία, χρονολογούνται τον 2ο και 1ο π.Χ. αι., και είναι τουλάχιστο κατά μία χιλιετηρίδα αρχαιότερα από εκείνα, που μέχρι πριν από λίγο καιρό θεωρούνταν ως τα πιο αρχαία.

Τα ανευρεθέντα χειρόγραφα ονομάστηκαν Χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας ή Χειρόγραφα του Κιρμπέτ Κουμράν ή απλώς Κουμράν. Η πρώτη ονομασία σχετίζεται με το γεγονός ότι όλες σχεδόν οι περιοχές ανεύρεσης των χειρογράφων εντοπίζονται κοντά στα παράλια της Νεκράς Θάλασσας, ενώ η δεύτερη, με την κύρια και σπουδαιότερη περιοχή ανεύρεσης τους, το Κουμράν. Οι ονομασίες αυτές δεν ανταποκρίνονται πλήρως στην πραγματικότητα, αφού χειρόγραφα δεν ανακαλύφθηκαν μόνο στο Κουμράν, ούτε αποκλειστικά σε παράκτιες περιοχές της Νεκράς Θάλασσας, αλλά και σε άλλες, που καλύπτουν ολόκληρη σχεδόν την έκταση της ερήμου της Ιουδαίας ή ερήμου του Ιούδα, όπως είναι γνωστή από την Παλαιά Διαθήκη.

Το ιστορικό της εύρεσης

Η ανακάλυψη των χειρογράφων της Νεκράς Θάλασσας αποτέλεσε την σπουδαιότερη ανεύρεση χειρογράφων του 20ου αιώνα, μια ανακάλυψη που προκάλεσε το ενδιαφέρον των μελετητών της Βίβλου και κριτικών του κειμένου της και αφού άνοιξε νέους ορίζοντες έρευνας στην Βιβλική Θεολογία.

Την άνοιξη του 1947, ένας δεκαπεντάχρονος τότε βεδουΐνος βοσκός από τη νομαδική φυλή Τααμιρέ, ο Μωχάμετ Εδ-Διβ, ψάχνοντας για να βρει το χαμένο από το κοπάδι του ζώο στις άγονες ορεινές εκτάσεις που υψώνονται στις δυτικές ακτές της Νεκράς Θάλασσας, έφτασε μπροστά σε ένα μικρό άνοιγμα που οδηγούσε σε μια σπηλιά.

Ο βεδουΐνος βοσκός πέταξε μια πέτρα μέσα μήπως καταφέρει να φοβίσει το ζώο για να βγει έξω. Μόλις όμως πέταξε την πέτρα, ακούστηκε ένας παράξενος θόρυβος, που έδινε την εντύπωση ότι προκλήθηκε από θραύση πήλινων δοχείων. Γεμάτος περιέργεια αλλά και ταραχή, ο μικρός βεδουΐνος έτρεξε και ειδοποίησε τον ξάδερφο του, που βρισκόταν στην ίδια περιοχή, για να διαπιστώσουν μαζί τι ακριβώς είχε συμβεί.

Και οι δύο μαζί άνοιξαν λίγο ακόμη το άνοιγμα, για να μπορέσουν να περάσουν. Έτσι, βρέθηκαν μέσα σε σπήλαιο με αρκετό βάθος όπου στο βάθος του σπηλαίου, ήταν τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, μια σειρά άθραυστα πιθάρια, με πήλινα καλύμματα. Απ' αυτά, που ήταν συνολικά οκτώ, τα επτά βρέθηκαν κενά, προφανώς συλημένα από παλαιότερη ανάλογη επίσκεψη. Το ένα από αυτά περιείχε οχτώ συνολικά κυλίνδρους τυλιγμένους με λινά υφάσματα επιχρισμένα με μια κολλώδη ουσία. Οι βοσκοί τα πήραν μαζί τους και ξεκίνησαν για τη Βηθλεέμ. Δεν άργησαν να συνειδητοποιήσουν ότι είχαν στα χέρια τους αρχαιολογικό θησαυρό και έτσι άνοιξαν το δρόμο για τη μεγαλύτερη και σημαντικότερη ανακάλυψη των νεώτερων χρόνων.

Οι δύο βεδουΐνοι, υπολογίζοντας στην αξία των ευρημάτων τους άρχισαν τις πρώτες βολιδοσκοπήσεις και επαφές με γνωστούς εμπόρους της Βηθλεέμ και της Ιερουσαλήμ για την εκτίμηση τους και την εξεύρεση αγοραστών. Μετά από σχετικές διαπραγματεύσεις, που έγιναν με τη μεσολάβηση δύο γνωστών λαθρεμπόρων, πέντε από τους οχτώ κυλίνδρους πουλήθηκαν στο Συρο-ορθόδοξο Μητροπολίτη Αθανάσιο Γιεσουέ Σαμουέλ, στο ποσό των 150 δολλαρίων στα Ιεροσόλυμα. Τους υπόλοιπους τρεις κυλίνδρους τους αγόρασε ο Ε. Κ. Σουκένικ, στρατηγός και καθηγητής στο εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ.

Στην αγορά κατέφθαναν κάθε τόσο νέα αποσπάσματα χειρογράφων. Προσφέρονταν στους αγοραστές και διάφορα άλλα αρχαία αντικείμενα όπως πιθάρια, λύχνοι, στάμνες, πιάτα κ.ά.. Οι αγοραστές από την άλλη πλευρά όλο και πλήθαιναν. Ανάμεσα τους συγκαταλέγονταν Πανεπιστήμια, αρχαιολογικές υπηρεσίες, ειδικοί καθηγητές, αρχαιολόγοι, αρχαιοπώλες, αρχαιοκάπηλοι και συλλέκτες. Είχαν διαμορφωθεί και τιμές όπου τα αποσπάσματα από χειρόγραφα αγοράζονταν με τον τετραγωνικό πόντο.

Λίγο μετά την ανακύρυξη του Ισραήλ ως ανεξάρτητου κράτους το 1948, το έργο των ανασκαφών πέρασε στα χέρια των ειδικών. Παρά όμως την παρουσία των ειδικών, η παράνομη αγοραπωλησία των χειρογράφων εξακολουθούσε και το ανασκαφικό έργο των ιδιωτών δεν περιοριζόταν πια μόνο στην περιοχή του Κουμράν.

Το εμπόριο αυτό ήταν φυσικό να προβληματίσει τις αρμόδιες αρχές και τους ειδικούς επιστήμονες οι οποίοι τελικά κατάφεραν να μάθουν τον τόπο των ανασκαφών όπου ήδη ενεργούσαν ανασκαφές πολλοί ιδιώτες. Οι επίσημες ανασκαφές άρχισαν στις 21 Ιανουαρίου και τελείωσαν στις 3 Μαρτίου του 1952. Ερευνήθηκαν στην περιοχή Μουραμπάατ τέσσερα σπήλαια και τα εκεί ευρήματα καλύπτουν μια χρονική περίοδο άνω των πέντε χιλιετιών, από την τέταρτη π.Χ. χιλιετία ως και τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας μ.Χ..

Χειρόγραφο σε περγαμηνή

Το σύνολο των ανασκαφών στην περιοχή του Κουμράν, έδωσε στους ερευνητές μια αρκετά μεγάλη συγκομιδή ευρυμάτων. Από τις 270 συνολικά περιοχές που ερευνήθηκαν με ανασκαφή στις 29 από αυτές βρέθηκαν διάφορα αρχαιολογικά αντικείμενα ενώ σε 11 συνολικά σπήλαια βρέθηκαν χειρόγραφα. Τα σπήλαια αυτά οι επιστήμονες τα αρίθμησαν σύμφωνα με τη σειρά της ανεύρεσής τους με αριθμούς από το 1 έως το 11 συνοδευόμενους από το κεφαλαίο γράμμα Q (Qumran - Κουμράν): 1Q, 2Q, 3Q, 4Q ... 11Q. Τα πλουσιότερα σε απόδοση σπήλαια είναι τα 1Q, 4Q και 11Q. Ειδικά για το σπήλαιο 4Q, οι ειδικοί υπολογίζουν σε 400 περίπου τα βιβλία που έπρεπε αρχικά να είχαν τοποθετηθεί στα πιθάρια που βρέθηκαν εκεί.

Αν και τα ίδια τα χειρόγραφα χρονολογούνται συνολικά από τα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα ως τα μέσα του 1ου μ.Χ. αιώνα, αποδείχθηκε ότι η πλειοψηφία τους γράφηκε κατά το διάστημα μεταξύ του 1ου π.Χ. και 1ου μ.Χ. αιώνα. Τα παλαιότερα από τα χειρόγραφα αυτά περιέχουν βιβλικά κείμενα. Από τα πιο χαρακτηριστικά ευρήματα είναι στο σπήλαιο Q1, ο Μέγας Κύλινδρος του Ησαΐα, το Εγχειρίδιο της πειθαρχίας των Εσσαίων, ο Πόλεμος των Υιών του φωτός κατά των Υιών του σκότους (απόκρυφη διήγηση του βιβλίου της Γενέσεως) κ.ά..

To σπήλαιο Q3 μεταξύ άλλων έκρυβε τους γνωστούς ως "ορειχάλκινους κυλίνδρους" που περιείχαν έναν κατάλογο θησαυρών των εσσαϊκών ιερών, καθώς και τους τόπους όπου ήταν κρυμμένοι.

Στο σπήλαιο Q4 βρέθηκε το σημαντικότερο τμήμα της βιβλιοθήκης τών Εσσαίων όπου περίπου 100 χειρόγραφα περιέχουν βιβλικά κείμενα και αποτελούν το σύνολο σχεδόν των εβραϊκών γραφών.

Επίσης, ένας αριθμός από καλά διατηρημένα χειρόγραφα σώθηκαν στο σπήλαιο Q11 όπου ανάμεσα στα χειρόγραφα βρέθηκε ένας μεγάλος πάπυρος με κανονικούς, απόκρυφους και άγνωστους ψαλμούς, ένα αντίγραφο του Λευιτικού κ.ά..

Στην περιοχή Ουάντι Μουραμπάατ, 18 χιλιόμετρα νότια του Κουμράν βρέθηκαν έγγραφα που είχαν εγκαταλείψει φυγάδες από το στράτευμα του Μπαρ Κοχμπά, ο οποίος οδήγησε τους Εβραίους σε μία καταστροφική εξέγερση κατά τής Ρώμης στο 132-135 μ.Χ..

Σε μια τρίτη περιοχή στα κεντρικά παράλια περίπου της Νεκράς Θάλασσας και ονομάζεται Ουάντι Σεϊγιάλ, βρέθηκαν αξιόλογα χειρόγραφα, όπως μια ελληνική μετάφραση του 1ου μ.Χ. αιώνα των 12 μικρών προφητών και πολλά έγγραφα αραμαϊκά και ελληνικά.

Μία τέταρτη περιοχή 10 χιλιόμετρα βόρεια της αρχαίας Ιεριχούς έκρυβε 40 έγγραφα σε πολύ κακή κατάσταση, τα οποία είχαν κρύψει Σαμαρείτες, πριν αντιμετωπίσουν τους στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου (331 π.Χ.). Πρόκειται για νομικά έγγραφα γραμμένα στην αραμαϊκή γλώσσα με μεγάλη ιστορική αξία.

Η Μασάδα, απόκρημνη περιοχή των δυτικών ακτών της Νεκράς Θαλάσσης, είναι μια πέμπτη περιοχή που έδωσε ένα εβραϊκό χειρόγραφο του βιβλίου του "Εκκλησιαστή" και αποσπάσματα από τους Ψαλμούς, το Λευιτικό και την Γένεση.

Το περιεχόμενο των χειρογράφων

Τα χειρόγραφα των σπηλαίων της περιοχής του Κουμράν, διακρίνονται ανάλογα με το περιεχόμενο τους σε δύο βασικές κατηγορίες:

α. Στα βιβλικά κείμενα και υπομνήματα

β. Στα εξωβιβλικά κείμενα

Βιβλικά κείμενα και αποσπάσματα βιβλικών κειμένων

α. Το βιβλίο του Ησαΐα

Ανήκει στα ευρήματα του 1Q και διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Είναι το σπουδαιότερο απ' όλα τα χειρόγραφα της Νεκρας Θαλάσσης. Ανάγεται από τους κριτικούς του κειμένου στον 1ο π.Χ. αιώνα και συγκρινόμενο με το σημερινό βιβλίο, που είναι κατά μία χιλιετηρίδα νεώτερο του, δεν έχει ουσιώδεις διαφορές. Αυτό εγγυάται τη γνησιότητα του εβραϊκού κειμένου, και αποδεικνύει ότι διατηρείται αναλλοίωτη βασικά η παραδοσιακή μορφή του πρωτοτύπου του.

β. Αποσπάσματα από βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης

Τα αποσπάσματα αντιπροσωπεύουν σχεδόν όλα τα παλαιοδιαθηκικά βιβλία, εκτός της Εσθήρ, της Ιουδίθ, των Μακκαβαίων και του Βαρούχ.

γ. Υπομνήματα και αποσπάσματα υπομνημάτων

δ. Υπομνήματα στα βιβλικά κείμενα

Ένα μικρό σχετικά χειρόγραφο, αποτελεί το πλήρες υπόμνημα στο βιβλίο του Αββακούμ.

Αποσπάσματα υπομνημάτων σε βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης όπως στους Ψαλμούς, στον Ησαΐα, στον Ωσηέ, στο Μιχαία, στο Ναούμ, στο Σοφονία και στο Μαλαχία.

Εξωβιβλικά κείμενα

α. Κανονισμοί

Ένα σημαντικό χειρόγραφο αυτής της κατηγορίας είναι το Εγχειρίδιο πειθαρχίας της κοινότητας των Εσσαίων. Το περιεχόμενό του σχετίζεται με λειτουργικές διατάξεις και κανόνες συμπεριφοράς της κοινότητας, με χρόνο σύνταξής του μάλλον στις αρχές του 1ου π.Χ. αιώνα.

Ένα πολεμικού χαρακτήρα βιβλίο, Ο πόλεμος των υιών του φωτός κατά των υιών του σκότους, με σκοπό να ενθαρρύνει σε δύσκολες ώρες παρέχοντας ελπίδα, προέρχεται από τον 2ο π.Χ. αιώνα.

Στην ίδια κατηγορία ανήκουν το Δαμασκηνό Κείμενο και το Χειρόγραφο του Ναού.

β. Ύμνοι και προσευχές

Τέτοια είναι τα έργα Ύμνοι ευχαριστίας και Λόγοι των φωτισμών. Το πρώτο θυμίζει το κανονικό βιβλίο των Ψαλμών και το δεύτερο αποτελεί συλλογή λειτουργικών κειμένων.

Στην ίδια κατηγορία ανήκουν και ο Κανόνας ύμνων για το ολοκαύτωμα του Σαββάτου όπως και η Προσευχή του Ναβονίδου.

γ. Απόκρυφα - Αποκαλυπτικά

Το Απόκρυφο της Γενέσεως, μια παράφραση της Γένεσης, αποσπάσματα ιουδαϊκών απόκρυφων βιβλίων όπως των Ιωβηλαίων, του Ενώχ, των Διαθηκών των Δώδεκα Πατριαρχών κ.ά..

Επίσης η συλλογή μεσσιανικών χωρίων της Παλαιάς Διαθήκης, Ανθολόγιο όπως και τα βιβλία Λόγοι Μωυσέως, Αποκάλυψη μυστηρίων, Η Νέα Ιερουσαλήμ κ.ά..