ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΑ

ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΘΕΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ;

Ο ΘΕΟΣ ΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Ο δεύτερος τύπος απεικόνισης
της Αγίας Τριάδος

Την απάντηση στο ερώτημα ποιος είναι ο Θεός της χριστιανικής πίστης, τη βρίσκουμε με ποικίλους τρόπους διατυπωμένη στο Ευαγγέλιο και στα συγγράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας μας. Τη δίνει όμως συνοπτικά και επιγραμματικά το πρώτο άρθρο του Συμβόλου της Πίστεως, το οποίο λέει: «Πιστεύω εἰς ἕναν Θεόν, Πατέρα, παντοκράτορα, ποιητήν οὐρανού καί γῆς, ὁρατῶν τε πάντων καί ἀοράτων».

Η πρώτη λοιπόν απάντηση στο ερώτημα μας είναι ότι ο Θεός της χριστιανικής πίστεως είναι Ένας, Πατέρας, Παντοδύναμος και Δημιουργός τόσο του ορατού όσο και του αόρατου κόσμου.

Σύμφωνα με τη χριστιανική πίστη, ο Θεός είναι ο δημιουργός και θεμελιωτής του κόσμου ολοκλήρου, είναι η αρχή και η αιτία του σύμπαντος, καθώς επίσης και αυτός που προνοεί και φροντίζει τον κόσμο και δίνει νόημα και σκοπό σε καθετί που υπάρχει στον κόσμο αυτό. Η Αγία Γραφή είναι γεμάτη από φράσεις όπου φαίνεται ότι ο Θεός «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν» (Γεν. 1,1), «ἐθεμελίωσε τήν γῆν» (Ψαλμ. 101,21), «τῷ στερεώσαντι τὴν γῆν ἐπὶ τῶν ὑδάτων» (Ψαλμ. 135,6) και γενικά ότι «πάντα, ὅσα ἠθέλησεν ὁ Κύριος ἐποίησεν ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ ἐν τῇ γῇ, ἐν ταῖς θαλάσσαις καὶ ἐν πάσαις ταῖς ἀβύσσοις» (Ψαλμ. 134,6).

Δεν είναι όμως μόνο ο θεμελιωτής του σύμπαντος ο Θεός. Είναι και ο συντηρητής, ο προνοητής και ο κυβερνήτης του. Τον κόσμο που δημιούργησε ο Θεός δεν τον άφησε στην τύχη του. Όρισε τους φυσικούς νόμους για να κυβερνιέται ο κόσμος, αλλά δεν παύει να στέκεται πάνω από τα δημιουργήματά του, να τα επιβλέπει και να τα κατευθύνει. Κάθε φορά που χρειάζεται, επεμβαίνει ο ίδιος και τα καθοδηγεί στην εκπλήρωση του σκοπού που όρισε για το καθένα. Με άλλα λόγια, ο Θεός της χριστιανικής πίστεως είναι το θεμέλιο, το στήριγμα και ο σκοπός προς τον οποίο αποβλέπει και κατευθύνεται όλη η κτίση.

ΘΕΟΣ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Κυριότερο όμως γνώρισμα του χριστιανικού Θεού είναι η αγάπη. «Ο Θεὸς ἀγάπη ἐστί» (Α' Ιω. 4,16), γραφεί ο ευαγγελιστής Ιωάννης, θέλοντας μ' αυτό να τονίσει ότι το Θεό της χριστιανικής πίστεως τον χαρακτηρίζει η άπειρη στοργή, η αγαθότητα και η καλοσύνη. Όλη η δημιουργία πορεύεται μέσα στον ωκεανό της αγάπης του. Η αγάπη είναι το κίνητρό της, το ελατήριο και η αρχή της. Η ευτυχία και η μακαριότητα των λογικών δημιουργημάτων (αγγέλων και ανθρώπων) είναι ο σκοπός και το τέλος της.

Περισσότερο από όλα όμως ο Θεός εκδηλώνει την αγάπη του προς τον άνθρωπο. Η Αγία Γραφή, για να μας δώσει την έκταση αυτής της αγάπης του Θεού, τον ονομάζει Πατέρα, γιατί η αγάπη του πατέρα προς τα παιδιά του είναι η πιο ανιδιοτελής, η πιο ευγενική, η πιο πλούσια. Ολόκληρη η Αγία Γραφή είναι γεμάτη από εκδηλώσεις της αγάπης του Θεού. Η φιλάνθρωπη παρουσία του γίνεται αισθητή μέσα σ' όλη την ανθρώπινη ζωή και ιστορία (Δημιουργία, πρόνοια, σωτηρία, Εκκλησία, συνεχείς επισκέψεις της Θείας Χάριτος).

Ιδιαίτερη είναι η αγάπη του Θεού προς τους αμαρτωλούς. Όπως κάθε καλός πατέρας περιποιείται περισσότερο το αδύνατο και ασθενικό παιδί του, έτσι και ο Θεός. Όχι μόνο δε θέλει την τιμωρία και το θάνατο του αμαρτωλού, αλλά περιμένει πάντοτε τη μετάνοια και τη σωτηρία του. Είναι πολύ χαρακτηριστικές για την αγάπη του Θεού προς τους αμαρτωλούς οι παραβολές του «χαμένου προβάτου» και του «ασώτου υϊού».

Μεγαλύτερη απόδειξη της άπειρης αγάπης του Θεού προς τον άνθρωπο όμως αποτελεί το γεγονός ότι ακόμα και τον Μονογενή Υιό του έστειλε «ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται, ἀλλ' ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον» (Ιω. 3,16). Η εξιλαστήρια θυσία του Υιού του είναι η πιο τρανή και συγκινητική εκδήλωση της φιλάνθρωπης αγάπης του Θεού.

Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΙ ΤΡΙΑΔΙΚΟΣ

Η Αγία Τριάδα
στη φιλοξενία του Αβραάμ

Ο Θεός είναι Ένας στην ουσία και τη φύση του. Οι όροι ουσία και φύση του Θεού σημαίνουν το απύθμενο βάθος του Θεού, που μόνο στον ίδιο το Θεό είναι γνωστό. Όμως αυτός ο Ένας στην ουσία Θεός, διακρίνεται σε τρεις υποστάσεις, σε τρία πρόσωπα: τον Πατέρα, τον Υϊό και το Άγιο Πνεύμα. Πρόκειται για μια από τις βασικότερες αλήθειες της πίστης μας, που μας αποκάλυψε ο ίδιος ο Θεός με απλότητα και σαφήνεια. Το δόγμα της τριαδικότητας του Θεού είναι αδύνατο να το διερευνήσουμε λογικά. Το βρίσκουμε διατυπωμένο με ποικίλους τρόπους στην Αγία Γραφή. Στη μεν Παλαιά Διαθήκη με σαφείς υπαινιγμούς και προεικονίσεις, στη δε Καινή Διαθήκη ολοφάνερα όπως: στη Βάπτιση του Χριστού, όπου εμφανίζεται το Άγιο Πνεύμα σαν Περιστέρι και ακούγεται η φωνή του Πατέρα, στο κατά Ιωάννην ευαγγέλιο, όπου ο Χριστός λέει «ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ παράκλητος ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ πατρός, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὃ παρὰ τοῦ πατρὸς ἐκπορεύεται» (Ιω. 15,26) και στην τελευταία συνάντησή του με τους μαθητές του, όπου τους λέει «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος» (Ματθ. 28,19).

Το μυστήριο του Τριαδικού Θεού είναι ασύλληπτο από την ανθρώπινη σκέψη. Επομένως, είναι αδύνατο να το διερευνήσουμε λογικά. Η μία και ενιαία φύση του Τριαδικού Θεού είναι άναρχη, αιώνια, άπειρη, άκτιστη και ακατάληπτη.

Το καθένα από τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας είναι ο όλος Θεός και όχι ένα μέρος του Θεού, όλες δε τις ιδιότητες που έχει ο Πατέρας τις έχει και ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα. Ωστόσο τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας δε συγχέονται μεταξύ τους, αλλά ξεχωρίζουν από το ότι ο Πατέρας γεννά τον Υιό και εκπορεύει το Άγιο Πνεύμα, ο Υιός γεννιέται από τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα. Ο ομοούσιος Τριαδικός Θεός ενεργεί και εκδηλώνεται προς τον κόσμο ενιαία και αδιαίρετα.

Η θεία ουσία «κατοικεί», υπάρχει «ασυγχύτως, ατρέπτως και αδιαιρέτως» ολόκληρη στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδας. Οι σχέσεις μεταξύ τους είναι σχέσεις ουσιαστικής αγάπης και «ομοουσιότητας» που εκφράζονται με τον όρο «αλληλοπεριχώρηση».

Τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδας δεν είναι τρεις θεότητες, ούτε νοούνται ως τρόποι εμφάνισης και παρουσίας του ενός Θεού μέσα στην ιστορία και στη ζωή της Εκκλησίας. Αυτές και άλλες παρόμοιες αιρετικές αντιλήψεις καταδικάστηκαν από οικουμενικές συνόδους.

Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΠΡΟΣΙΤΟΣ ΣΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ

Δεν έχουμε τη δυνατότητα να προσδιορίσουμε την αυθύπαρκτη ουσία του Θεού, η οποία είναι απρόσιτη και αμέθεκτη. Κατά τη χριστιανική πίστη ο Θεός είναι ακατάληπτος και αχώρητος στο νου μας. Έτσι, είναι αδύνατο να σχηματίσουμε πλήρη εικόνα της ουσίας του, όπως επίσης είναι αδύνατο να βρεθούν χαρακτηρισμοί και ονόματα, που να μπορούν να εκφράσουν πλήρως την ουσία και το περιεχόμενο της έννοιας «Θεός».

Ο ιερός Δαμασκηνός λέει για το θέμα αυτό τα εξής: «Ἄπειρον τό Θεῖον καί ἀκατάληπτον καί τοῦτο μόνον αὐτοῦ καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καί ἀκαταληψία». Δηλαδή· ο Θεός είναι άπειρος και τέλειος και γι' αυτό δεν μπορεί να γίνει κατανοητός από μας τους ατελείς και πεπερασμένους. Όπως είναι αδύνατο να χωρέσει μέσα σ' ένα ποτήρι ολόκληρος ο ωκεανός, έτσι είναι αδύνατο να χωρέσει μέσα στο ανθρώπινο μυαλό ο άπειρος και ανεξιχνίαστος Θεός.

Επίσης κατά τη χριστιανική διδασκαλία ο Θεός είναι ον προσωπικό και απόλυτο. Ως προσωπικό ον έχει τέλειο και άπειρο Νου, γι' αυτό είναι α) παντογνώστης (γνωρίζει τα πάντα αμέσως, αχρόνως και τελείως) και β) πάνσοφος (χρησιμοποιεί τα άριστα μέσα για άριστους σκοπούς) και βούληση, δηλαδή το αυτεξούσιο στον υπέρτατο βαθμό. Είναι άγιος, δίκαιος, ο Θεός είναι αγάπη. Ως απόλυτο ον είναι α) αιώνιος, δηλαδή δεν περιορίζεται από το χρόνο, αλλά πληροί πάντα χρόνο χωρίς χρονική διαδοχή (παρελθόν, παρόν, μέλλον), γι' αυτό ονομάζεται άχρονος, αναίτιος, αναλλοίωτος, ατελεύτητος κτλ., β) πανταχού παρών, δηλαδή δεν περιορίζεται από το χώρο, γι' αυτό είναι άχωρος και αχώρητος, γ) παντοδύναμος, δηλαδή δύναται τα πάντα και όσα θέλει, γι' αυτό ονομάζεται και Παντοκράτωρ.

Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΕΘΕΚΤΟΣ ΣΤΙΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΟΥ

Ενέργειες είναι οι θεϊκές δυνάμεις που εκδηλώνονται στις σχέσεις του Θεού με τον άνθρωπο και τον κόσμο. Είναι μεν άκτιστες, όπως η ουσία Του, αλλά διαχέονται μέσα στη δημιουργία. Όλα τα όντα μετέχουν στην ουσιοποιό ενέργειά Του (δημιουργική ενέργεια, που δίνει την ύπαρξη στα όντα), ενώ τα λογικά όντα (άγγελοι - άνθρωποι) μετέχουν και στη λογοποιό ενέργειά Του (ενέργεια που προικίζει τα όντα με λογική).

Υπάρχουν συγκεκριμένες ενέργειες του Τριαδικού Θεού που φανερώνουν την παρουσία Του μέσα στην ιστορία του κόσμου και της ανθρωπότητας και την αγάπη Του προς τη δημιουργία Του, καθώς επιγραμματικά ο απόστολος Παύλος αναφέρει, ότι ο Θεός «οὐκ ἀμάρτυρον ἑαυτὸν ἀφῆκεν ἀγαθοποιῶν» (Πράξ. 14,17). Με άλλα λόγια, ο Θεός μπορεί να είναι άπειρος και ασύλληπτος με το νου και τις αισθήσεις μας, η άπειρη αγάπη του ωστόσο δεν άφησε να πλανιόμαστε μέσα στο σκοτάδι της άγνοιας. Ο Θεός δεν άφησε τον εαυτό του άγνωστο τελείως και κρυμμένο. Όλος ο ορατός κόσμος που μας περιβάλλει, λόγου χάρη, αποτελεί ένα πρώτης τάξεως καθρέπτη μέσα από τον οποίο μπορούμε να πάρουμε μια πρώτη γεύση του θεϊκού μεγαλείου. Ο ιερός Δαμασκηνός και εδώ μας λέει ότι «καί αὐτή τε ἡ κτίσις καί ἡ ταύτης συνοχή καί κυβέρνησις, τό μεγαλεῖον τῆς θείας ἀποκαλύπτει φύσεως» (Έκθεσις ορθοδόξου πίστεως).

Εκτός από τη φυσική αυτή οδό γνώσεως του Θεού, εμείς οι Χριστιανοί έχουμε και την αποκάλυψη που μας έκανε ο ίδιος ο Υιός του με την ενανθρώπησή του. Όμως και οι δύο αυτοί τρόποι (φυσικός και εξ αποκαλύψεως) γνώσεως του Θεού είναι ατελείς, αφού η ουσία του Θεού είναι απρόσιτη. Γι' αυτό οι Πατέρες της Εκκλησίας μας λένε ότι η ουσία του Θεού είναι άγνωστη και άρρητη (δε λέγεται) και μόνο «τά περί τόν Θεόν» μπορούμε να γνωρίσουμε.

Για περισσότερη κατανόηση του θέματος οι Πατέρες της Εκκλησίας κάνουν διάκριση ανάμεσα στην ουσία και τις ενέργειες του Θεού. Και η μεν ουσία του είναι ακατάληπτη, ενώ οι ενέργειές του για τον κόσμο και ιδιαίτερα για τον άνθρωπο είναι «μεθεκτές» (κατανοητές) από την αντιληπτική ικανότητα του ανθρώπου, αρκεί βέβαια αυτός να φτάσει σε κάποιο βαθμό τελειότητας.

Την «μέθεξη» αυτή των ενεργειών του Θεού μπορούν να την επιτύχουν όλοι οι πιστοί. Όταν η μέθεξη αυτή των ενεργειών του Θεού φτάσει στο ύψιστο σημείο της (τελείωση), τότε έχουμε τη «θέωση» του ανθρώπου, η οποία βέβαια δε σημαίνει ότι προσεγγίζουμε και την ουσία του Θεού. Απλώς γινόμαστε «θεοειδείς», όχι όμως και θεοί.

Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΟΣ ΚΑΙ «ΨΗΛΑΦΗΤΟΣ» ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Υϊός και Λόγος του Θεού

Ο Θεός, ως αμέθεκτος και απρόσιτος, βρίσκεται έξω και πάνω από τον κόσμο που δημιούργησε από το μηδέν. Όμως οι ενέργειές του (παντοδυναμία, πανσοφία, αγαθότητα, προνοητικότητα για τον κόσμο), καρπός της άπειρης αγάπης του για τα δημιουργήματά του, τον φέρνουν μέσα στον κόσμο. Δε χρειάζεται παρά μια απλή ματιά στην ανθρώπινη ιστορία, για να «ψηλαφήσουμε» στην κυριολεξία την πανταχού παρουσία του Θεού.

Αρχικά αναφέρουμε την «εκ του μηδενός» δημιουργία του κόσμου, η οποία σχετίζεται με την ελευθερία και την αγάπη του Θεού και ταυτίζεται με την έναρξη της ιστορίας. Ακόμη μπορούμε να επισημάνουμε την έμμεση παρουσία του Θεού στην ιστορία της ανθρωπότητας διαμέσου των αγίων μορφών της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Σε μερικά μάλιστα γεγονότα διαπιστώνεται η άμεση επικοινωνία Θεού και ανθρώπου (π.χ. Μωυσής, Απ. Παύλος κ.ά.). Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε την έμμεση αλλά ενεργό και σωτήρια παρουσία του Θεού στη ζωή των ανθρώπων, που πραγματοποιείται με τη θαυματουργική παρουσία των αγίων της Εκκλησίας μας. Η σπουδαιότερη όμως και εμφανέστερη παρουσία του Θεού στην ιστορία του κόσμου και του ανθρώπου είναι η ενανθρώπηση του δεύτερου προσώπου της Αγίας Τριάδας.

Η πρόνοια του Θεού εκδηλώνεται ως συντήρηση και κυβέρνηση του κόσμου για την ύπαρξη και κατεύθυνσή του προς την επιτυχία του σκοπού του φανερώνεται στο ενδιαφέρον και την αγάπη του Θεού προς τον κόσμο και τον άνθρωπο. Και η θαυματουργική Του δράση είχε ως κίνητρο την αγάπη προς τον πάσχοντα άνθρωπο. Η παραβολή του ασώτου υιού τονίζει την αγάπη του Θεού προς τον άνθρωπο και μάλιστα προς τον αμαρτωλό.

Σε μια ευχή της Θείας Λειτουργίας διαβάζουμε τα εξής:

«Συ γαρ εἶ Θεός ἀνέκφραστος, ἀπερινόητος, ἀόρατος, ἀκατάληπτος, αεἰ ὤν, ὡσαύτως ὤν (αἰὠνιος)...Σὺ ἐκ τοῦ μὴ ὅντως εἰς τὸ εἶναι ἡμᾶς παρήγαγες καὶ παραπεσόντας ἀνέστησας πάλιν καὶ οὐκ ἀπέστης πάντα ποιῶν, ἕως ἡμᾶς εἰς τὸν οὐρανόν ἀνήγαγες καὶ τὴν βασιλείαν σου ἐχαρίσω τὴν μέλλουσαν» (Ευχή της αναφοράς).

Στο σύντομο αυτό απόσπασμα της ευχής του ιερού Χρυσοστόμου έχουμε τις κυριότερες ιδιότητες του Θεού (ανέκφραστος, απερινόητος, αόρατος, ακατάληπτος, αιώνιος), αλλά και επιγραμματική υπόμνηση των ενεργειών του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου. Οι ενέργειες αυτές αρχίζουν από την εκ του μηδενός δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου, την αποστολή του Υϊού Του στον κόσμο και διαρκή παραμονή Του κοντά μας (Εκκλησία, Άγιο Πνεύμα), μέχρι να γίνουμε μέτοχοι της Βασιλείας Του.

Φυσικά υπάρχουν και άλλες ιδιότητες του Θεού, όπως η παγγνωσία και πανσοφία, η παντοδυναμία, η πανταχού παρουσία, η αγιότητα, η δικαιοσύνη και η αγάπη, οι οποίες, μαζί με τις ενέργειές Του, μας δίνουν μια εικόνα του ποιος είναι ο Θεός των χριστιανών, ο οποίος στην Αποκάλυψη του ευαγγελιστή Ιωάννη ονομάζεται «ὁ ὢν καὶ ὁ ἦν καὶ ὁ ἐρχόμενος» (Αποκ. 1,4).

Τέλος ο Θεός, κατά τη χριστιανική πίστη, είναι αυτός από τον οποίο αρχίζει η ιστορία του κόσμου και του ανθρώπου (Δημιουργία), ο οποίος εξακολουθεί να βρίσκεται ανάμεσά μας και μας προστατεύει, μας φροντίζει και μας κατευθύνει στον προορισμό για τον οποίο ήρθαμε στον κόσμο και ο οποίος θα μας κρίνει όταν έρθει η συντέλεια των αιώνων, για να καταλήξουμε και πάλι σ' αυτόν από τον οποίο πήραμε την ύπαρξή μας.