|
ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ |
||||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΠΑΡΟΙΜΙΩΝ: ΟΝΟΜΑΣΙΑ - ΚΑΝΟΝΑΣ
Οι Παροιμίαι είναι ένα από τα βιβλία του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης. Στον Παλαιστινό (Ιουδαϊκό) Κανόνα συναριθμείται με τον τίτλο Παροιμίαι Σολομώντος μεταξύ των βιβλίων που ονομάζονται «Αγιόγραφα», ενώ στον αντίστοιχο Αλεξανδρινό (Ελληνικό) Κανόνα εντάσσεται στη συλλογή των Ποιητικών ή Διδακτικών βιβλίων, μετά το βιβλίο του Ιώβ. Το βιβλίο αυτό έχει στους Εβδομήκοντα (Ο') τον τίτλο «Παροιμίαι Σολομώντος» ή μόνο «Παροιμίαι», που είναι πιστή απόδοση από το εβραϊκό κείμενο. Ο τίτλος «Παροιμίαι Σαλωμώντος υιού Δαυΐδ... κλπ.» περιλαμβάνεται στους έξι πρώτους στίχους και είναι η εκτενέστερη απ' όλες τις επιγραφές των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης. Προφανώς προστέθηκε από μεταγενέστερο χέρι, αλλά δεν γνωρίζουμε αν αντικατέστησε άλλον παλαιότερο. Δεν είναι επίσης βέβαιο αν ο τίτλος ανήκε σ' όλο το σώμα των Παροιμιών ή όπως πιστεύεται μόνο στη συλλογή των κεφαλαίων 1-9.
Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο') διαφέρει από το πρωτότυπο κείμενο σε πολλά σημεία. Προσθήκες, παραλείψεις, διαφορές κλπ. μαρτυρούν ότι ο μεταφραστής ή εργάστηκε με πρωτότυπο διαφορετικό κάπως από το εβραϊκό κείμενο ή θέλησε να προσφέρει κείμενο που να ικανοποιεί περισσότερο το ελληνικό γλωσσικό αίσθημα. Διαφορετική επίσης παρουσιάζεται στους Εβδομήκοντα (Ο') και η διάταξη ορισμένων ενοτήτων, στο σύνολο της όμως θεωρείται καλύτερη απ' εκείνη του μασωριτικού. Η ασυμφωνία αυτή μεταξύ Εβδομήκοντα (Ο') και εβραϊκού κειμένου στη διάρθρωση της ύλης οφείλεται προφανώς στη ρευστότητα του πρωτοτύπου μέχρι την τελική διαμόρφωσή του, που, όπως φαίνεται, δεν είχε επιτευχθεί μέχρι την εποχή της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα (Ο'). Οι επιγραφές στο εβραϊκό κείμενο των ανεξάρτητων συλλογών «Λόγοι σοφών» (24,23), «Λόγοι Αγούρ υιού...» (30,1) και «Λόγοι Λεμουέλ...» (31,1) παραλείπονται στους Εβδομήκοντα (Ο'), ίσως γιατί η επιγραφή του 1,1 «Παροιμίαι Σαλωμώντος...» επεκτείνεται σ' ολόκληρο το βιβλίο των Παροιμιών.
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Η πορεία του απαρτισμού του βιβλίου των Παροιμιών έχει πολλά κοινά σημεία μ' εκείνη του βιβλίου των Ψαλμών. Και τα δύο απαρτίστηκαν από ανεξάρτητες συλλογές, μερικές απ' τις οποίες διαμορφώθηκαν με τη σύνδεση άλλων μικρότερων ενοτήτων ή και αυτοτελών παροιμιών. Η προϊστορία πολλών απ' αυτές τις συλλογές δεν μας είναι σ' όλες τις φάσεις της αρκετά γνωστή. Οπωσδήποτε όμως, όπως έχουν σήμερα οι Παροιμίες, αποτελούν απάνθισμα «παροιμιακής σοφίας», το οποίο το Ταλμούδ αποδίδει στους άνδρες του Εζεκία και η χριστιανική παράδοση στο βασιλιά Σολομώντα προφανώς για την παροιμιώδη σοφία του. Η παλαιά όμως αυτή παραδοσιακή άποψη δεν υιοθετείται σήμερα απ' την έρευνα, η οποία δέχεται ότι το υλικό του βιβλίου των Παροιμιών έχει ποικίλη προέλευση. Ένα μέρος του υλικού αυτού προέρχεται βέβαια απ' το βασιλιά Σολομώντα (βλ. Γ' Βασ. 5,9. 10,1), από την εποχή του ή και παλαιότερη, ένα άλλο μέρος όμως από μεταγενέστερους χρόνους, ακόμα και απ' τη μεταιχμαλωσιακή περίοδο. 'Ο,τι δηλαδή είπαμε για τη «μωσαϊκότητα» της Πεντατεύχου και για τους Ψαλμούς του «Δαβίδ», ισχύει σ' όλη την έκτασή του και για τις Παροιμίες, που αποδόθηκαν στο σύνολό τους στο βασιλιά Σολομώντα, όχι γιατί γράφτηκαν απ' αυτόν, αλλά γιατί στην πρωτοβουλία του οφείλεται πιθανότατα η πρώτη συλλογή παροιμιών.
ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Το πρόβλημα της σύνθεσης των ανεξάρτητων ενοτήτων, που απαρτίζουν το βιβλίο των Παροιμιών στην παρούσα μορφή του, δεν βρήκε ακόμα ικανοποιητική λύση. Εκτός αυτού όμως και το θέμα της χρονολόγησης των συλλογών αντιμετωπίζει δυσχέρειες, που καθιστούν την έρευνα επιφυλακτική στις απαντήσεις της. Η συλλογή «εγκώμιο της σοφίας» και ίσως η εκτενής επιγραφή των στίχων 1,1-6, επειδή διακρίνεται για τις μεγάλες προτάσεις της, θεωρείται γενικά ως η νεότερη όλων και μάλιστα μεταιχμαλωσιακής προέλευσης. Οι δύο συλλογές «παροιμίες Σολομώντος» και «λόγοι σοφών», επειδή περιέχουν απλούστερες προτάσεις, έχουν αναμφίβολα προαιχμαλωσιακή προέλευση. Οι επιμέρους ενότητες των συλλογών αυτών απαρτίστηκαν ίσως περί το 700 π.Χ. Οι άλλες τρεις συλλογές, οι επιγραφόμενες «λόγοι Αγούρ», «λόγοι Λεμουέλ» και «εγκώμιο της ενάρετης γυναίκας» δεν είναι δυνατό να χρονολογηθούν με βεβαιότητα. Τις συλλογές αυτές χρησιμοποίησε ο τελευταίος εκδότης του έργου, για να συντάξει το βιβλίο των Παροιμιών στην παρούσα κατά πάσα πιθανότητα μορφή του κατά τους μεταιχμαλωσιακούς χρόνους και οπωσδήποτε προ της συγγραφής του βιβλίου της Σοφίας Σειράχ (βλ. Παρ. 1,6 προς Σοφ. Σειρ. 47,17).
Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΩΝ ΠΑΡΟΙΜΙΩΝ
Παρ' όλο που το βιβλίο έχει το χαρακτήρα ηθικού εγχειριδίου, βασική ιδέα του έργου είναι ή αρχή ότι η επιτυχία στη ζωή δεν εξαρτάται μόνον από την ανθρώπινη εξυπνάδα, αλλά προϋποθέτει πρώτα και κύρια την αναγνώριση του Θεού και την τήρηση των εντολών του. Συχνά επίσης η σοφία παριστάνεται ως πρόσωπο που ζει κοντά στο Θεό και δια της οποίας ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο.
ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΩΝ ΠΑΡΟΙΜΙΩΝ
Το βιβλίο των Παροιμιών αποτελεί συλλογή συμβουλών, παραινέσεων και
γνωμικών με δημώδη χαρακτήρα, καθώς και αποφθεγμάτων σοφών ανδρών.
Οι
«Παροιμίες»
συνιστούν συνήθως σύντομες φράσεις στις οποίες αποτυπώνεται η ατομική ή
συλλογική εμπειρία από την αντιμετώπιση διαφόρων καταστάσεων της καθημερινής
ζωής και οι οποίες μεταδίδονται προφορικά από γενιά σε γενιά με σκοπό να
προσφέρουν στους ανθρώπους συμβουλές για την επίτευξη της ευτυχίας και της
ευημερίας.
Το βιβλίο των Παροιμιών είναι ένα έργο, στο οποίο αποθησαυρίστηκαν
χωρίς συστηματική τάξη και πολλές φορές άσχετα μεταξύ τους παραγγέλματα, που
αφορούν στην ηθική οικοδομή του ατόμου. Κάθε στίχος εκφράζει μια αλήθεια
χωρίς το νόημα του να βρίσκεται πάντοτε σε στενή συνάφεια με τα προηγούμενα
ή τα επόμενα.
Αυτό το είδος της
σοφίας καλλιεργήθηκε και στον Ισραήλ και εμπλουτίστηκε με θρησκευτικές
ιδέες. Ως πρώτος και σπουδαιότερος σοφός αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη ο
βασιλιάς Σολομών, στον οποίο αποδίδονται πολλά σοφιολογικά έργα. Αργότερα
και αλλά πρόσωπα ασχολήθηκαν με τη συλλογή και καταγραφή παροιμιών.
Το βιβλίο των Παροιμιών είναι δυνατό να διαιρεθεί σε επτά μέρη, που αποτελούν και ισάριθμες ανεξάρτητες συλλογές. Επιγραφή (1,1-6). Μετά την επιγραφή «Παροιμίαι Σαλωμώντος υϊού Δαυΐδ, ος εβασίλευσεν εν Ισραήλ...» δηλώνεται ο σκοπός για τον οποίο γράφτηκε το έργο. 1. Εγκώμιο της σοφίας (1,7-9,18). Με μορφή εισαγωγής, συνωνυμικών παραλληλισμών και συμβουλών κυρίως κατά ζεύγη καλείται ο αναγνώστης να ακολουθήσει τη σοφία με την άσκηση της αρετής και την αποφυγή της κακίας. Η σοφία καλεί τον άνθρωπο στην «τράπεζαν» της φρόνησης και τον προειδοποιεί για τις συνέπειες της αφροσύνης. 2. Παροιμίες Σολομώντος (10,1-22,16). Κατά ζεύγη και περισσότερο με αντιθετικούς παραλληλισμούς παρέχονται συμβουλές για την αντιμετώπιση της ζωής, που κατά το μεγαλύτερο μέρος του δεν έχουν καθαρά θρησκευτικό χαρακτήρα. 3. Λόγοι σοφών (22,17-24,34). Χωρίς ομοιογένεια στην έκταση των στίχων ή στη χρήση παραλληλισμών παρέχονται συμβουλές όμοιου χαρακτήρα με τις παροιμίες του Σολομώντα. 4. Παροιμίες Σολομώντος (κεφ. 25-29). Με χρήση παραλληλισμών διάφορων μορφών και με λόγο κατά το πλείστον σε ζεύγη διατυπώνονται σολομώντιες συμβουλές, που συγκεντρώθηκαν από τους «φίλους» (άνδρες) του Εζεκία, βασιλιά του Ιούδα. Η ενότητα αυτή ονομάζεται και «μεγάλη συλλογή». 5. Λόγοι Αγούρ (κεφ. 30). Σειρά επιγραμμάτων που αναφέρονται στην υπερβατικότητα του Θεού και στις τέσσερις αμαρτωλές γενεές, τέσσερα ακατανόητα πράγματα, τέσσερα θαυμάσια πράγματα, τέσσερα ελάχιστα αλλά σοφά πράγματα κλπ. Η ιστορικότητα του Αγούρ είναι αμφισβητήσιμη. Είναι πολύ πιθανό το όνομα Αγούρ να είναι συμβολικό και να σημαίνει ίσως το συλλογέα παροιμιακού υλικού. 6. Λόγοι (βασιλιά;) Λεμουέλ (31,1-9). Προειδοποιήσεις προς όσους ρέπουν στην ακολασία, την ασωτεία και την αδικία. Ο συντάκτης των παροιμιών αυτών Λεμουέλ μας είναι άγνωστος. Ίσως να πρόκειται και στην περίπτωση αυτή για συμβολικό όνομα, που σημαίνει τον αφιερωμένο στο Θεό. 7. Εγκώμιο της ενάρετης γυναίκας (31,10-31). Ορφανό αλφαβητικό ποίημα σε λόγο κυρίως κατά ζεύγη και με συνωνυμικούς παραλληλισμούς, που ποικιλότροπα εγκωμιάζουν την ενάρετη σύζυγο.
Κρίνοντας στο σύνολο τους τις Παροιμίες βλέπουμε ότι οι συγγραφείς τους δεν ενδιαφέρονται για θεολογικά προβλήματα, αλλά ασχολούνται με θέματα της καθημερινής ζωής. Αντιμετωπίζει τις καταστάσεις με ρεαλισμό, θεοσέβεια και σοφία, που πολλές φορές φτάνει μέχρι το σκεπτικισμό. Τη θρησκεία και την ηθική βλέπει ο συντάκτης του έργου από την πρακτική πλευρά και αντλεί ό,τι είναι χρήσιμο για τη ρύθμιση του βίου σύμφωνα με το θέλημα του Θεού. Ύψιστο αγαθό γι' αυτόν είναι η γνώση - σοφία, που θα κατευθύνει το νέο, για να αντιμετωπίσει τα βασικά προβλήματα της ζωής και να ασκήσει τη βούλησή του στην ορθοπραξία. Η προέλευση των Παροιμιών από διάφορες εποχές και σοφούς δημιουργεί δικαιολογημένη σύγχυση σ' εκείνον, που θα ήθελε να έχει μια πλήρη εικόνα της διδασκαλίας τους. Το νόημα των λέξεων δεν είναι πάντοτε σαφές και οι όροι πολλές φορές χρησιμοποιούνται αδιάκριτα. Παρά ταύτα όμως η διδασκαλία του βιβλίου είναι δυνατό να συνοψιστεί στα κύρια σημεία της ως εξής.
Το έργο της σοφίας επιτελείται με την «παιδεία». Για να γίνει όμως η παιδεία κτήμα του ανθρώπου, απαιτείται προσοχή, επιμέλεια και «σύνεσις». Όσοι αποκτούν την «παιδείαν» γίνονται «σοφοί», ενώ όσοι στερούνται «φρονήσεως» δεν έχουν την δυνατότητα να γευτούν τ' αγαθά της. Όσοι δεν γνώρισαν την ευεργετική επίδραση της παιδείας ονομάζονται «απλοί» ή δοκιμότερα «άπειροι». Αυτοί είναι εύπιστοι, επιρρεπείς στο κακό και με μόνη κληρονομιά τη μωρία. Διδάσκονται το καλό και το κακό, αλλά είναι αναποφάσιστοι όταν καλούνται να επιλέξουν μεταξύ αυτών. Το τέλος τους είναι ο πνευματικός θάνατος. Εκείνοι οι οποίοι δεν επιδιώκουν να επωφεληθούν από τη σοφία των σοφών είναι ή «χλευασταί» ή «άφρονες». «Χλευασταί» είναι εκείνοι, που, λόγω άμβλυνσης της ηθικής τους συνείδησης, αδιαφορούν για την «παιδείαν», δείχνουν εχθρότητα προς τη «διδασκαλίαν» και περιφρονούν τις συμβουλές της «σοφίας». « Άφρονες» είναι όσοι μισούν τη γνώση, δεν αγαπούν την παιδεία και νομίζουν ότι δεν έχουν ανάγκη της σοφίας. Επειδή είναι «ενδεείς φρενών», είναι πρακτικά αμετανόητοι και ανεπίδεκτοι γνώσης. Η «αφροσύνη» τους τους οδηγεί συχνά στην υπεροψία και την αμαρτία. Εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες ανθρώπων στον παροιμιακό λόγο μνημονεύονται πότε πότε και οι «οκνηροί», που και αυτοί ελέγχονται, χωρίς όμως να θεωρούνται αμαρτωλοί, γιατί είναι επιδεκτικοί μάθησης.
Απ' το πλούσιο μορφωτικό υλικό του βιβλίου των Παροιμιών μπορούμε να αντλήσουμε και ορισμένες βασικές παιδαγωγικές ιδέες. Σύμφωνα λοιπόν με τον Παροιμιαστή όλοι οι νέοι έχουν ανάγκη της παιδείας για να κατανικήσουν την απειρία τους. Η παιδεία αποκτάται με τη διδασκαλία και τη βοήθεια πολλές φορές και της ράβδου. Όσοι δέχονται τη διδασκαλία, γίνονται σοφοί, ενώ όσοι λόγω αφροσύνης την απορρίπτουν είναι χλευαστές ή άφρονες. Το «ορθώς ζην» εξασφαλίζεται με τη γνώση-σοφία, που έχει διάφορες μορφές, με ανώτατη την ενόραση του ηθικού χαρακτήρα του Θεού. Τέλειος σοφός είναι εκείνος, ο οποίος γνωρίζει να εναρμονίζει τις πράξεις του με τις απαιτήσεις του νομοθέτη της ηθικής τάξης του κόσμου. Η σοφία προσφέρεται προς όλους γενικώς και ο καθένας είναι ελεύθερος να τη δεχτεί ή να την απορρίψει. Τα δώρα της σοφίας είναι η ηθική ζωή, αλλά και η υλική ευδαιμονία συγχρόνως, αφού κατά βασική διδασκαλία της Παλαιάς Διαθήκης τα υλικά αγαθά αποτελούν μερίδα των πνευματικών ευλογιών του Θεού. Όμως αν και η παροιμιακή ηθική εδράζεται στο γόνιμο έδαφος της παλαιοδιαθηκικής αποκάλυψης, οι σοφοί της Παλαιάς Διαθήκης δεν τονίζουν την αυθεντία του Θεού ούτε αναφέρονται στη μέλλουσα βασιλεία του, δεν επικαλούνται την αγάπη του Θεού ούτε αναφέρονται στην ανάγκη να πράττεται το θείο θέλημα χωρίς ωφελιμιστικά κίνητρα. Και του προφητικού κηρύγματος υποδεέστερη είναι η ηθική των Παροιμιών, η συμβολή τους όμως στην καλλιέργεια ήθους υπήρξε σημαντική και το έργο των σοφών αναμφισβήτητα αξιόλογο και ιδιαίτερα μετά την παρακμή της προφητείας. Παρά το γεγονός ότι το βιβλίο των Παροιμιών έχει το χαρακτήρα ηθικού εγχειριδίου και παρά τον μικρό αριθμό παροιμιών με θεολογική βάση, το βιβλίο στο σύνολό του έχει θρησκευτικό χαρακτήρα. Οι συγγραφείς του κινούνται μέσα σε χώρο με ευρύτατα πνευματικά ενδιαφέροντα, αποδεσμευμένοι από προκαταλήψεις και σωβινιστικές τάσεις. Δεν συνθέτουν μια κατά κυριολεξία θεονομική ηθική, αλλά διατυπώνουν μια ηθική διδασκαλία, της οποίας τα κυριότερα σημεία αποτελούν το βασικό κανόνα και της χριστιανικής ηθικής (βλ. Εβρ. 12,5 με Παρ. 3,11 και Β' Κορ. 9,7 με Παρ. 22,8). Με την προϋπόθεση ότι η σοφία είναι η γνώση των αρχών του «ορθώς ζην», όπως τις καθόρισε από αιώνες ο Θεός, οι σοφοί της Παλαιάς Διαθήκης έδωσαν στη σοφία ένα προσωπικό χαρακτήρα. Με τη σοφία ο Θεός δημιούργησε το σύμπαν και έπλασε τον άνθρωπο, αυτή υπάρχει «παρά τω Θεώ» και άλλοτε προσωποποιούμενη, άλλοτε ταυτιζόμενη με το νόμο του Μωυσή γίνεται ο μεσίτης μεταξύ Θεού και κόσμου. Στο σημείο αυτό η περί σοφίας παλαιοδιαθηκική διδασκαλία εγγίζει τα όρια της περί Λόγου διδασκαλίας της Καινής Διαθήκης. Με την περιγραφή μάλιστα του Χριστού ως «Θεού σοφίας» (Α' Κορ. 1,24) προετοιμάστηκε η οδός για την ταύτιση του Ιησού με τη «Σοφία».
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΠΑΡΟΙΜΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ, ΣΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
1. Εκτός από τα χωρία εκείνα της Καινής Διαθήκης στο λεκτικό των οποίων φαίνεται καθαρά η επίδραση του βιβλίου των Παροιμιών (βλ. Λκ. 14,7. προς Παρ. 25,6), μπορούμε να βρούμε φράσεις ή και ολόκληρα χωρία ακόμη τα οποία οι συγγραφείς της δανείστηκαν από τις Παροιμίες. Έτσι το χωρίο «ον αγαπά Κύριος παιδεύει» (Εβρ. 12,5) είναι παρμένο από το Παρ. 3,11 και το «ιλαρού γαρ δότην αγαπά ο Θεός» (Β' Κορ. 9,7) είναι διαφορετική απόδοση του Παρ. 22,8. Η περιγραφή εξάλλου του Χριστού ως της του «Θεού σοφίας» (Α' Κορ. 1,24) προετοίμασε την οδό για την ταύτιση του Ιησού με την «σοφία». 2. Από τους πατέρες και αρχαίους εκκλησιαστικούς συγγραφείς εξηγητικά έργα έγραψαν οι: α) Ωριγένης, Περικοπαί εις τάς Παροιμίας του Σολομώντος. Εκλογαί εις τάς Παροιμίας. β) Ιωάννης Χρυσόστομος, Εξήγησις εις τάς Παροιμίας Σολομώντος. γ) Προκόπιος Γαζαίος, Υπομνήματα εις τάς Παροιμίας Σολομώντος. 3. Το βιβλίο των Παροιμιών διαβάζεται στην Εκκλησία ολόκληρο (με κενά) κατά τη διάρκεια του λειτουργικού έτους.
|
||||||||||||||
|
|
